Tuesday, October 17, 2017

COWARD OF THE COUNTY

        Science ah chuan ‘thil reng reng hi a chet chuan chettirtu a awm ani’ tih kan zir thin a. Chutiang chiah chuan, kan nitin nun leh khawsak phung pawh hi chhan hrang hrang engemaw avangin, midangte hriatthiam loh leh mak tih tur a awm chang a awm fo thin.
          Veng pakhat mai pawh nilo, khawilai bial huam chhung emaw a ‘Mi dawihzep ber’ ni hiala an ngaih mi pakhat hi a awm a; a sakechek nazawngin 'dawihzep' tiin an sawi thin ani tih pawh amah ngei pawhin a hai hauhlo. Mahse, an ngaihdan chu sawhsawn tir tumna erawh a nei hauhlo thung. A laiah hming chu Tommy ni mahse, mipui mimir chuan ‘Dawihzepa’ ti bakin an ko ngailo a; Nguntaka amah chu ka han thlir erawh hi chuan, chutianga koh ringawt chi chu ani hauhlo tih hi ka hrechiang khawp mai. 

“Everyone considered him the coward of the county
He never stood one single time to prove the county wrong
His mama named him Tommy, but folks just called him Yellow
Something always told me they were reading Tommy wrong”

          Tommy pa chu pa huaisen tak, engmah pawisak neilo, buaina anih tawh phawt chuan tlanchhiatsan aia hmachhawn zel duh mi, insual tih vel mai mai chu eng huha ah vak ngailo mi ani a. Buaina chhuahna apiangah hian a bul tantu anih loh pawhin, a hnukhartu tal nih a tum emaw tih mai tur khawpa kawlhsen ani a. Chutianga 'khawkhat keite' tih mai tur khawpa a lar avang chuan a tum lemloh pawh hian buaina hi a tawng fo reng lah tak a. Chuvang chuan, Tan In-a a boral lai pawh chuan a fapa chu kum 10 emaw awrh chauh ani reng ani. Ka unaupa anih vangin a boralsan a fapa Tommy chu ka enkawl zui ta a. A hnukchah dawn tepa a fapa hnena a thusawi, “Kei chu ka hun a tawp ta, nang erawh zawng a intan dawn chauh ani..” a tihte kha, ka bengah hian ala ri nawn awn awn thin.

“He was only ten years old when his daddy died in prison
I looked after Tommy 'cause he was my brother's son
I still recall the final words my brother said to Tommy:
‘Son, my life is over, but yours is just begun’.”

               “Bawiha,ka hniakhnung hi rawn zui velo turin min tiam hram rawh aw. I theih phawt chuan buaina lak atangin inthiar fihlim zel la, I biang lehlam I dawh avang khan I tlawm tihna ani miahlo a nia. I lian tawh a, thil awmzia hrethiam rual i nih tawh a, chuvangin ka thusawi hi I hriatthiam ngei ka beisei a, mipa I nihna lantir tur hian a sual a sual chhuah kher a tul love” tiin a pa chuan duhthawh takin a chah mawlh mawlh anih kha.

“Promise me son not to do the things I've done
Walk away from trouble if you can
Now it don't mean you're weak if you turn the other cheek
I hope you're old enough to understand
You don't have to fight to be a man.”

              A pa boral atangin kum tam a liam ta. Thing delh loh, lung delh loh nafam chu, tunah chuan Tommy pawh tlangval ani ve tawh a. Mihring nuna thil thleng pangngai, Venus pathiannu malsawmna, nula-tlangval inngaihzawnna kawngah pawh a hawihai reng biklo. A hmangaih Becky chu a nun tihlimtu leh tifamkimtu ani. Becky bulah chuan mipa huaisen anih leh nihloh fiahna tura han in sanphek vel a ngaih loh avangin awm nuam a ti a, a thlahlel ngawih ngawih thin. Nikhat chu a hnathawh laiin an khaw thenawm ranvulhna hmun pakhat Gatlin Ranch a thawk tlangval rual hi rawn kal in, a hnathawk lai te chu ralkhat atangin an rawn au el-in, ngeiawm tak takin an rawn elsen vel a. Chu mai chu duhtawk lovin, khawchhung an luh hnu chuan chung tlangval rual chuan Becky chu an chhaih in an kai phar a, a duhlo chung chung chu an kuahin an pawt te tuar tuar ta mai a; Pathum lai an nih avangin tumah rengin an chhan ngam silo, chhantu ava mamawh em!!
“There's someone for everyone and Tommy's love was Becky
In her arms he didn't have to prove he was a man
One day while he was workin', the Gatlin Boys came callin'
They took turns at Becky (spoken in disgust) there were three of them.”

              Tommy a hnathawk zo pawh chuan hmanhmawh takin a hmangaih Becky hmu tur chuan in lam a rawn pan a; a rilru ah chuan Becky malchunga thlamuang taka han mut leh a, a haw har vangni hauh silo a, ”I va’n rawn haw har ve..?” tih pah a alo thinrim der vel turte chu a suangtuah kual vel a... chuan, phur takin kawngka chu a han hawng a, mahse a beisei ang reng alo nilo! In chhung chu alo hnawk nuaih mai a; khawvela a hmangaih neih chhun, a nun tihlimtu, a duat lai Becky ngei mai chu, thutthlengsei ah lungchhe tak mai a alo tap lai ava hmu ta tlat mai le! A lungphu chu a suk thum rawn nghal tluk tluk mai a. Hmanhmawh takin Becky bulah chuan a tlan phei a, thil awm dan an zawtfiah chiah chu, a ding ngil nghal awt mai! A rilru-ah thildang reng a lut thei tawhlo. Becky sam pheng nuaih mai te,a bianga mittui leh, a kawrawm thler duai mai te chu, Tommy atan a tawrh a tawrh zawh rual hi ani mawlhlo. A pumchhung atang chuan dan rualloh hian engemaw hian a rawn hnawh ut ut mai a, nidanga a bengdaih theih thinrimna chu tun tum zet chu bengdaih rual ani ta lo. Phairuang ro hung, meialh in a man fuh a, a alh nghal puat puat ang hian, a thinrimna chu a alh hian a alh ani ber mai. Tapchhak tepen chunga a pa thlalak chu kut khur hlawk hlawk chuang hian ala thla a, a pa hmel a hmuh rual rual chuan dan ruallohin a biangah chuan a mittui a far zawih zawih a, a bengah chuan a pa-in a boralsan dawn a a thuchahte chu a rawn ri nawn leh awn awn bawk a.

“Tommy opened up the door and saw his Becky cryin'.
The torn dress, the shattered look was more than he could stand.
He reached above the fireplace and took down his daddy's picture.
As his tears fell on his daddy's face, he heard these words again:”
            A thinrimna sosang lutuk chu a khap a khap daih rual anilo. Becky chhaih buaitu tlangval-ho zawng tur chuan, Becky phallo chung chung chu a kal chhuak lui ta! Hmun hrang hrang a enkual hnu-in, zudawr pakhat ah chuan ava hmu ta. Chung tlangval pathumte chuan Tommy-a hmel an hmuh rual rual chuan hmusit takin anlo nuih khum a. An zinga pakhat phei chuan eng khaw sawi set set lovin Tommy chu alo hnek nghal chawrh mai a. Tommy lah chuan hnek let ta mai lo chuan kawngka lam ala pan san zui! Chung tlangval rual chuan Tommy chu tlanchhe tura ngaiin nuihsawh takin, “En r’u! Saw kan Dawihzepa chu, a dan pangngaiin a tlanchhe leh dawn e!!!” tiin an au zui vel a. Mahse thilmak a thleng ta tlat mai! Tlanchhe tur a an ngaih Tommy chuan, tlanchhiat a hnekin, Kawngka chu muangchangin a kalh a, a rawn let phei leh ta chhek chhek mai le!! Midang lo awm ve te reng reng chu makti in an ka ho tawh mai! Tumah reng rengin tawng nachang pawh an hre tawhlo...a reh nghal thup mai a. Chutih lai kher kher chuan hriau pawh thlauh palh ila, Laipui ri tluk zeta ring ani thei hial awm e... thihna rim a nam tlat!
        “The Gatlin boys just laughed at him when he walked into the bar room
One of the got up and hit him halfway cross the floor
Tommy turned around they said, ‘Hey, look! Ol' Yellow's leavin'!’
But you coulda heard a pin drop when Tommy stopped and locked the door.”

           Kum sawmhnih chuang alo up beh tawh a thinrimna chu engmah sum-karna awm miah lo in, chung tlangval vanduai pathumte chungah chuan hrikthlakin a awm ta…. Pa leh pa, ngam leh ngam,a rik hian an ri chawrh chawrh ta mai le! Tommy an chu zudawr a chhuahsan meuh chuan chung tlangval pathum, Gatlin ranvulhna farm a thawkte chu ding tur reng an awm tawhlo, alu bag ang maiin chhuatah an thal ta phung mai! A ding rei ber ahnek thlu pah a, “Hei hi chu Becky hmingin...” ti a an chham khum ngat mai leh, zudawr a chhuahsan dawna a tawngkam mawlh mai hian ngaihtuah ati thui ani.

“Twenty years of crawlin' was bottled up inside him.
He wasn't holdin' nothin' back; he let 'em have it all.
When Tommy left the barroom not a Gatlin boy was standin'.
He said, "This one's for Becky," as he watched the last one fall.
And I heard him say,”

           “Ka pa, I hnenah khan thu lo tiam tawhin, I hniakhnung zui lo tur leh buaina reng reng tlan chhiatsan zel tur khan thu lo thlung tawh mah ila, ka biang lehlam ka dawhtheih tak loh avang hian min ngainep mai suh ang che aw… A chang hi chuan mipa i nih avang hrim hrim hian insual hi a tul thin ani tih hi min pawmpui la; Ka pa, min hrethiam hram hram dawn nia aw...”

“I promised you Dad, not to do the things you've done
I'll walk away from trouble while I can
Now Please don't think I'm weak, I couldn't turn the other cheek
Papa I sure hope you understand
sometimes you gotta fight when you're a man”

         ____%%%KTL%%%____


Posted at Country Lovers (Fb Group) on 14/05/2012.

Tuesday, August 16, 2016

A WONDERFUL GOOD FRIDAY AT HYDRO POWER HOUSE.



Khami ni kha chu ka la hrereng thin…

Zingkar hmatakah Telephone ri-in ka muhil lai chu min tiharh hlawl mai a. A hma-ni lama hna kan thawhhah deuh avang leh, holiday tuk anih avanga rei tak mut ka lo tum rilruk ni tak a, chutiang zingkar hmataka min tiharhtu chu han haider luih ngial hi ka tum a. Mahse a rik tak reng avangin peihlo chung chung chuan receiver chu kan chawikang a, ka mutchhuak aw pawh chu thup tumna nei lemlo hian “Hello..!” kan ti ringawt a. Min rawn call tu aw ka hriat chuan ngaihthatlohna ka nei rilru nghal deuh a. Ka hnathawhna hmun, Kopili Power House Division a kan hotu ber (Senior Manager) alo ni a. Ka hlauhthawn ang ngeiin kan hotupa chuan pehhel buai map lo hian, Power House ah tui a luh nasat avanga buaina an tawh mek thu leh, a rang thei ang bera Power House a kal tura insiam peih turin min rawn hrilh a. Thawhphan pawh awmlo lekin hmanhmawh takin ka tho a, ka insiam nghal sawk sawk a, ka inpeih meuh chuan min rawn phone-tu kan Pu motor pawh kan kawtkai-ah a rawn ding hman der tawh.

Motor-ah chuan Power House Maintenance team a ka thawhpuite pahnih hi an lo thu reng tawh a. Ka luhrual chuan thil awmzia ka zawt a, “Kopili lui a lian thut a, tailpool atangin Power House chhungah tui a rawn luanglut ta ani” tiin thil awmzia chu min lo hrilh a; tichuan min rawn phone-tu kan pu quarter kan tlawhkual lehhnu-ah, Kopili Power House, 15kms zet a hla pan chuan kan tlan ta vang vang a.

Eizawnna avangin kum 2004 favang lai khan North Cachar Hills (tunhnu a Dima Hasao tia a hming an thlak tak) District chhunga awm, Kopili Hydro Electric Plant ah hian, Tuirial Hydro Electric Project atangin min sawn a. He hmun, Umrongso (Garampani an tih bawk) ah hian kan Corporation hian 275MW siamchhuah theihna Hydro Power Station pahnih (Khandong Power House leh Kopili Power House) kan nei a. Assam leh Meghalaya in ri-na, Kopili lui chu Khandong hmunah khuap-in, chu Khandong tuikhuah (reservoir) atang chuan Low Pressure Tunnel, 3km vel zet a sei hmang chuan Surge tank ah luan luhtir ani a. Surge tank atang chuan 3x25MW Khandong Power House (PH tiin sawi tawh mai ila) ah Penstock, 3.2m diameter a lian, 275m a sei leh pressure 10kg/cu.cm a na-in turbine chu a khawhvir ta ani. Khandong PH atanga tui luangchhuak chu Umrong lui ah luanluh tirin, chu chu khuah leh ani a. Chu Umrong tuikhuah atang chuan surge tank thleng, 7km vel a sei Low Pressure tunnel hmanga luan tir leh anih hnu-ah, 2.7m diameter a lian, 900m chuang zeta sei penstock pahnih hmangin, MegaWatt 50 theuh siamchhuak thei hydro khawl pali awmna, Kopili PH a Francis turbine-te chu a khawhvir ta ani. Kopili PH leh Umrong tuikhuah insanhleihna (Design Head) hi 326.50 mtr lai anih avangin, Penstock pressure pawh hi 35kg/cu.cm lai a na ani reng ani. Tichuan, Kopili PH atanga tailpool kaltlanga tui luangchhuak chu, Kopili lui ah bawk chuan a luanglut leh ta thin ani.

Hydro Power Station a an tih thin dan pangngai-in, kumtin thal-lai, tui tlemlai chuh hian khawl siamthat runpui, Annual Plant Maintenance (APM) hman ani thin a. Hemi kum phei hi chuan Kopili PH a hydro khawl pali bakah, Penstock atanga tuiput awm siamthat a ngaih avangin, thla khat chuang kaltawh atang khan tunnel leh khawl pali te hi a ruala chawlhtir (total shutdown) ani in, a siamthat runpui hun kan hmang a. Tuikhuah (Reservoir) atanga Power House a tui lo luang tur chu Inlet Gate-ah kharphui vek ani-in, tunnel chhunga tui awm zawng zawng pawh paih ruah vek aniin, Tailpool a tuitling pawh paih ruah vek ani. Hei vang hian nidanga kan hmuh ngailoh Hydro khawl bung hrang thenkhat, tuihnuai lampang a awmte chu duhtawkin kan lipse thei ta ani. Tin, he tunnel shutdown denchhen hian Low Pressure Tunnel, 7KM zet a thui hi, kum 1983 a hman tan anih hnu atanga a vawikhatna atan, Inspection neih ani a. Vanneihthlak takin he inspection team, member pasarih awmna ah hian keipawh tel ve-in, he tunnel hi a him that leh thatloh enfiah-in kan zawhchhuak vek bawk ani. Mihring indaihlohna a nasat avangin he shutdown hunchhung atan hian keipawh Operation Team atangin Maintenance team lamah sawn lailawk ka ni a. Ka hna chanpual ber chu Power House chhung a tuichhia paihchhuahna, Drainage & Dewatering System siamthat leh, electric energy siamchhuahna lai tak, Stator, Generator leh Transformer-te sa lutuk tur tivawttu, Water Cooling System siamthat ani. Hemi lampanga tawnhriat ngah tawh tak tak mi 6/7 vel ka ho a, beisei phak bakin kan hna pawh a kaltluang a, kan lawm hle ani.

Motor-a kan chuan chhung chuan kan hotupa chuan thilawmzia a hriat ang ang chu min hrilh mawlh mawlh a. Nimin tlai khan Kopili luihnar (Catchment Area) lamah ruah nasa tak a sur avangin Khandong tuikhuah chu a rawn luangliam a. Inbiakpawhna thatloh avangin hetiang dinhmun ani tih hi luimawng lampang a awm, Kopili PH chu hrilh kan ni lova. Chutianga Khandong tuikhuah atanga tui rawn luangliam chuan Kopili lui chu ti lian-in, kan beisei hauhloh in Kopili lui atang chuan tailpool ah tui chu a rawn luanglet a. Chu tailpool, Lawn Tennis court pahnih tiat vel tur zet a lian chhunga tui tlingkhawm tam zel chuan Power House atanga tailpool a tuichhe paihchhuahna pipe line, tailpool chhut atanga 4ft vela sanga awm chu rawn chim thlengin, chu pipeline hmang chuan Power House chhungah tui a rawn luanglut ta ani awm e. Chu chuan Power House floor hnuaiber, Draft-tube leh Main Inlet Valve (MIV) awmna level/floor chu a chim ta ani.

Chutiang thilthleng a sawi rual rual chuan kan hotupa hnenah chuan, “Operation team, Night shift duty an awm a, chutianga tui rawn luanglut chu a awm leh awmloh enfiah reng tur leh, thil diklo a awm anih chuan rang taka information pe tur che anni si a…” tiin, nizan-a PH Shift Incharge dairy a ka report ziah chu ka sawichhuak nghal a. Kan hotupa pawh chuan chulai tak chu a hriatthiamloh thu leh, ahmun thlen phawtloh chuan ngaihdan a siam theihloh thu a sawi rualin, “Lungngai reng reng suh! I thahnemngaih dan leh hnathawh dan kalphung chu ka hrechiang alawm! I thiamlohna a awmlo ang…” tiin min tawng thlamuan a. Tlem chuan ka ngaih chu a ngam ta deuh a.

        Kopili PH kan zuk thlen rual rual chuan hmanhmawh takin Power House chuanhnuai (Base Floor) lamah chuan kan lut thla ta nghal a. He Power House hi Building pahnih sak zawm anih avangin, Hydro turbine Unit#1&2 leh Unit # 3&4 hi concrete bang chhah takin a daidang a. Unit # 1&2 awmna lam Floor hnuaiber, MIV leh Draft tube awmna floor chu, pa naran pil zet a thuk hian tui a lo tling pum tawh mai a. Nimin a kan hnathawh hmabak, Dewatering Pipeline a Non-Return Valve (NRV) vengtu atanga ‘Butterfly Valve’ vuahna tur pipe kan tan bun, hna zo lova kan kalsan tak, 12” diameter zet a lian pipe atang ngei mai chuan tui chu alo khawh lut pur pur mai a. Rang takin PH Store atang a blanking flange plate leh a kilhbehna hmanrua tul ang angte la turin ka bula mite chu ka tir nghal a. Chumi chhung chuan thilawmzia chu chiang deuh zawkin ka lo zawt kual bawk a. Bungrua a rawn thlen rual rual chuan chu pipe chu seal turin, blanking flange plate chu vuah kan tum ta a. Sawi tawh angin Tailpool a tui level a san deuh tawh avangin pressure a na deuh tawh a, tum ang mai chuan vuah a awl-ai lo kher mai. Mahse mangang tha nen a theihtawp chhuah a kan han beih leh hnu-ah, engtin tin emaw kan vuah fel a, tui lo lut chu kan ti tawp thei ta hram a. Thawmhnaw huh vek chungsi-in, thlantla hluam chunga ka han din mar chhuah meuh chuan, Kopili HE Plant a kan hotu ber, General Manager / Head of Project (HOP) pawh chu kan sir-ah chuan a lo ding ve reng tawh mai a. Engmah dang sawilo chuan a kalsawn leh ta mai a. Amaherawh chu, a mitmeng leh chezia chuan, buai viaulo ila chuan nileng a ngaihtuah zui tham zet chu min hnutchhiah in ka hria!

Tunah chuan tui rawn luhna kan tihtawp tawh avangin hna pakhat chu kan zo ta. Kan hmabak chu, ‘tui awmsa hi engtinge kan paihchhuah ang?’ tih ani ta. Nidang ang chu nise hei hi buaina tham ani lo. Mahse tun tumah hi chuan he kan buaina hi Power House atanga tuichhe paihchhuahna pipe kan thiah avanga lo thleng anih miau avangin ngaihtuahna sen a tul ta. Submergible pump, 75HP laia lian spare pakhatin vuahsa chu kan han enfiah a, vanneihthlak tak maiin chu pump controlna ‘Panel board’ chu tuilian chuan alo la chim thlenglo hlauh mai a. Chu chu hmantheih turin kan han buaipui char char a, chu pump hmang chuan tui chu kan paihchhuak nghal ta char char a. He khawl bak-ah hian Power House pawnlam atanga ruahtui lo lut paihchhuahna, Rainwater Dewatering Pump chhiat changa hman tur, Portable Diesel Waterpump (Mizo-in ‘Buhherkhawl’ kan tih ang chi hmang a tui pump-na) kan lei thar, la hmanloh kan nei remchang hlauh mai a. Chu pump khawl chu inhnuailam ah chuan kan la thla a; tui pump chhuahna tur pipeline awmsa a hman theih tak siloh ah chuan remchang dang kan dap kual a, Firefighting equipment bawm atangin kang thelhna atana hman chi pipe chu la chhuakin, chutiang pipe pali vel chu kan zawmkhawm hnu-ah, tui paihchhuahna khawl pahnih chu hmangin, Power house chhunga tuitling chu kan pump chhuak ta ngat ngat a.
Hetianga PH chhung lampanga kan lo buai lai hian Civil Maintenance Circle pawhin theihtawpin Kopili lui atanga tui rawn luang let danna turin, Tailrace ah Cement bag ruaka balu chhunkhah hmangin, temporary Coffer Dam an lo siam bawk a. Chu chuan nasa takin kan buaina pawh min chhawk zangkhai a, a lawmawm kher mai.

Thil tul zualpui kan han inchinfel a, PH Control room a ka chhuah chhoh meuh chuan khua alo chawhnu ruih tawh mai a. Ka zingthawh hlima hmanhmawh taka thingpui ka in bak kha engmah ka la ei loh avangin ka riltam tawh zia pawh ka hrechhuak nghal a. Canteen-ah hmanhmawh takin ka kal a, chaw eitur ka lam nghal a. Chaw ka ei tan chiah tih chuan kan nau pakhat lo kalin, Control room-ah ‘Review Meeting’ nei turin HOP leh hotu lian dangte’n min nghah thu a rawn sawi leh nghal a; Chaw pawh chu rilru phawklek tak chungin ka bar sawk sawk a, meeting tur chuan control room lam chu hmanhmawh takin ka pan leh ta nghal a.

Review meeting kan neih chhung hian thil thlendan engkim uluk takin report hrang hrang kan ngaithla a. Khandong tuikhuah hmuna Security duty ten tuikhuah a tui chimchin darkar tina an lak, inbiak pawhna thatloh vanga Kopili PH a report an pek theihloh dante; Night Shift duty ten Power House pawnlam Tailpool a tui level an enfiahloh thu te pawh an sawi hlawm a. Min ngen angin keipawhin nimin lama ka hote nena hna kan thawh dan, zan dar riat thleng ‘overtime’ a kan thawh thu leh, tailpool ah tui a awmloh avanga hlauthawn tur awmlo nia ngai a, hna zolo a kan kalsan dante chu ka theih ang tawkin, midangte tana pawilo thei tur ang ber leh dawt tel miah silo-in report ka pe a. Kan hna kalsan dan pawh chiang takin PH Shift Incharge Dairy ah ka ziahlan thu leh, emergency a awm anih palh pawh a tihtur chiang takin ka tarlang ani tih thlengin ka sawi vek a. Vanneihthlak tak maiin, he thil thlengah hian Oil Leakage Unit (OLU) tui-in a chimpil avanga oil tlem a zawng paih ngai leh, ‘oil pump system tihfai ngai’ tih loh chu, thil lian tham engmah chhia leh harsatna dang thleng a awmlo hlauh a. Meeting tlangkawm nan HOP chuan, hetiang ang thilthleng a awm chu pawi a tih thu a sawi rualin, zan lama Operation Shift duty-te pawh uluk zawk a duty thawk tur leh, an inthlahdah palh vanga harsatna lian zawk thleng thei ani tih uar taka sawiin; tun tumah erawh chhiatna pawi lian tham engmah thleng a awmloh avangin, ziak a record engmah dah tul a tihloh thu leh, he thilthleng chungchang hi sawinawn tawhlo turin mi a ngen ta zawk a.
Meeting kan nei zo, Control Room atanga ka chhuak chu, PH Maintenance Wing bika kan hotu, Khasi pa chuan min rawn zui chuak a. Review meeting neih hma khan HOP hnenah thil awmdan engkim chipchiar takin a hrilhfiah vek tawh thu min hrilh a. “…Nang leh I team pawhin thahnemngai takin hna inthawk thin tih hi hrilhnawn ngailo in kan hretlang theuh a; he thil thleng-ah hi chuan tumah mimal taka mawhphur bik kan awmlo. Kan vanduai tlang ani e. Hun lokal zeltur atana erawh fimkhur phahnan hmang tlang ila…” tia min hrilh pah chuan, “You had a wonderful Good Friday” ati sup a.

“Aw… a dik lutuk!"

Vawiin hi Good Friday ani tak asin!

"...Mahse, keima tan chauh nilo-in, I tan pawh Good Friday dangdai tak ani ngei ang.” tiin ka lo tuihnih hram a.


Vawiin thleng hian khami ni, 14/04/2006 a thil thleng leh chinfel anih dan zawng zawngte kha ka ngaihtuah kir chang hian, kha thilthleng avang khan mawhpuh tur zawng hrim hrim in kan HOP khan thutlukna siam tum ta se, ka hming hi alang tel ngeiin ka ring nghet tlat a. Mahse engkim chunga roreltu chuan, ka phak tawk a rinawm taka ka hna chanpual ka lo thawh ve thinna chu min hriatsak a, a hun takah a thiltihtheihna a rawn hmang ni ah ka ngai nghet tlat a. Chuvang chuan ka tan chuan khami kum Good Friday zet kha chu, ‘a wonderful Good Friday’ tih hi a phu ngawih ngawihin ka hre thin.

_____####_____

Friday, October 23, 2015

POLITICAL DIARY OF PU NGURKUNGA(L)

Political Diary of Ngurkunga (Late).

Kum 1963 atanga zawmin, MNF thil tumte tihlawhtling tur hian mahni duhthlanna a bei ka ni a, Aizawl West-a MLA inthlannaa ka campaign vangin ka Degree Exam hun pawh ka bawhpelh a; May 1, 1963 a St. Edmund’s College ka thlen meuh chuan ka thiante chuan English Honours 1st, 2nd leh 3rd Papers zawhna te chu an lo chhang zo vek tawh a, chuvangin a hlawma mark 300 hloh hnu chuan ka inthai tling zo ta lova, kum lehah ka beih nawn phah ta a.
1964 chuan Kawnpui Block MNF President atan thlan ka ni a, mahse zirtirtu hnathawk ka nih avangin, inremsiamin, tlin taka tunhma pawha Mizo Union (M.U) Block Secretary lo thawk thin, Pu V.L.Nghaka chu ka hnawn a, anin tlawm a ngai a, tichuan a kaihza vengtu-ah Vice President-ah ka tang ta zawk a.
1965 chuan Govt. Recognised and Aided P.M High School Headmaster atan sawmna ka dawng a, ka thawk leh ta a, mahse August thla chuan MNF President Laldenga’n Pathian leh kan ram tan, MNF Hq. Office ah fulltime a thawk turin mi sawm a, ka hna bansanin hlawh lovin ka thawk leh ta a. Hlawh tihtham engmah nei tak taklo mah ila, thla tin hlawh la thin, nupui fanau nei, chhungkaw chawmtu berin Volunteer zawma hlawh lova thawh chu pawl thiltum a hlawhtlin beiseina avanglo chuan, riltam changa tam duh avangin hrehawm tih mai palh awl tak ani.
1965 Aijal East MLA inthlanna-ah, Mizo Union bial rangkachak Baktawng velah MNF Candidate P.B Rosanga tanpuiin ka campaign a, eptu zinga hruaitu lawk deuh deuhte pawh a hova Public Meeting neihpuiah ka chova, mahse an ngamlo. October thla chuan Special Assembly kan nei a, Provisional Government din kan rel thlu a, chu provisional Government-ah chuan President’s Cabinet member niin, Information, Publicity and Broadcasting Secretary ka ni a. Lalhmingthanga buatsaih Exodus Politics ka published bawk a. November thla chuan Lunglei ah Divisional Assembly chhim turin Laldenga nen kan kal a, Town Hall-ah thusawina te ka nei a, Block Officers leh Battalion Commander te leh Officer lâ deuhte tihloh phei chuan Town Hall chhungah seat an chang phalo. Saitual leh Bukpui khua-ah Battalion ka raised bawk. Pawl chaklai ani a, zan lama vantlang inkhawmnate pawh a nuam tham viau zel.
1966 chuan Laldenga’n Principal Secretary to the President atan min sawm a, ka hreh hle a, mahse Pu S.Lianzuala leh Pu Lalnunmawia’n pawm tura min nawr tlat avangin ka pawm ta a, ka mawh chu Lianzuala’n a phur ve thung ta a. Hna a tam hle a, order leh instruction, chhun zan chawl lova tlangpui ngai ka buatsaihin ka pe chhuak tam fe mai.
February 28, 1966 zan chuan Pu Sakhawliana In-ah inkhawmpui pawimawh hnuhnung kan nei a, chuta tel chu a hnu ah kokim taka inkhawm lehna a awm ngai ta lo. Independence puan thu kan rel ber a, thulh theih ni a alan tawh loh avangin relthluk ani ta a, mahni hna tur theuh kan thawk tan dawn ta alo ni a, March 1, 1966 chu Independence puan niah, puanna lehkha buatsaih sa-ah chuan kan ziak lut ta a. March 3 chuan kan semdarh ta chiam a. Chu 'Original Declaration of Independence' a hming chuang, tun thlenga dam leh la in Surrender lo chu Laldenga, Malsawma, Tlangchhuaka, Lalchuanga leh kei chauh kan ni.
Zoram buaina chu a chhah sawt hle a, Laldenga erawh chuan East Pakistan lam min pansan a, Chawngmo khuaah kan inthen a, Aizawl lamah ka lut leh a, Zoram buai kara lal thar, rawlthar thisen lum tak tak vei vak leh hruai ngai kan tam sawt hle a. A lalber ni awm pui pui pawh kan tam luhret ani ta ve ang. Tualchhunga roreltute pawh an lu a hai thei cham cham hle thin. Kan Parliament In hnihna memberte rilru puitlinna avangin, rawlthar pawr pawh namenlo hle mahse, rin aiin min zut mam sak thiam a, chuti nilo sela chuan a manganthlak lehzual ngei ang.
East Pakistan, kan campaign chhung zawng zawnga kan lo tawng chhan chu hotu ber Laldenga chuan a thleng thla ta a, a nupui fanaute pawh tlangval tlawmngaiin an hruai thlensak bawk a; tin, a tul hunah chuan silai leh a mu chu a hmangtu tur an awm tawkloh hlau ni awm a vawi duailo vantlang inkhawmna a alo sawi tawh avangin, ralthuam la tur chuan tlangval za tam fe chuan East Pakistan ah chuan an zui liam ve leh ta a, ralthuam tanpuina lak ahnehin chaw pawh an zuk hmuzo ve ta meuh lova, an sana bunlaite pawh Pangkhua leh Bawmho hnenah an inhralh tlawmsiak nual ni awmin lo kir lehte thusawi atangin ka hria.
A tul huna duh zat zat ralthuam hmu thei mai tura alo sawi tawh zo zai la theihnghilh hmanlo te chu, he zalenna movement hi duh mahse beidawng ngial ngial an tam hle. Chhuahchhal phakah Laldenga awmse chhuahchhal hrehlo pui pui awm pawh an tam fe mai. ‘Mipa titawh na laileng’ ti a, chemtum leh lungtum ringawt pawha dozel duh rorum leh pasaltha fe fe pawh an la tam bawk. Vailian thlen chin khuate chu furlai pawhin, Chappui rawh khu ang ngut ngutin an kang khu zel mai a. Independence puan leh India sorkar do rapthlak leh hautakzia chu a chêng-in chhutdawn ila, nunna leh thisen man, taksaa vai kut tuarnate nen tiamlo pawhin, zopa naran phei chuan chhutchhuah phak pawh ani kher lovang.
1966 April thla chuan Lalnunmawia nen kan inhmu a, Laldenga a kalbova, ka zui tak si loh avangin, Principal Secretary to the President ni zel chunga a hna thawk turin mi sawm a, mahse ka hnial a; Chumi hnuah chuan Hmar Bial (Northern Area) a Chief Commissioner hnathawk turin Appointment mi siamsak ta a. Chu chu October thla thlengin ka thawk a, chumi hnuah Tlangchhuaka’n mi thlak a, kei chu a tira ka nihna pangngai, Information, Publicity & Broadcasting Minister ah ka chho leh ta a. Kum tawp lamah chuan Perliament Inhnih leh Party Gen. Conference leh Cabinet Meeting, a ruala nei turin, Sialsir lamah kan kal a. Laldenga pawh East Pakistan atangin alo tel ve a. Chu Inkhawmpui chuan Parliament pawh kan remfel a, Laldenga pawhin Lalnunmawia hnenah Presidential Power and responsibility ziakin a hlan ta a, chumi hnu chuan East Pakistan-ah bawk a kir leh ta a. Sipal lam sâwi danglam pawh he khawmpuiah hian relthluk nghal ani. Ralthuam leh cheng leh ei leh barin a chawm senloh underground sipai neih felloh ziate hrechiangin, sipai lam pawh nasa taka khawih danglam an ni. A bika an service tangkaina neite tihloh chu, him taka kir leh thei tur annih chuan an kir leh a; mahse him taka kir thei tawhlo turte chu pawl hnihah kan then a, Army leh MNF ah, Defence Ministry hnuaiah thliarhran an ni leh ta a.
  India sipaiin min chiahhneh deuh deuh a, kum 1967 kum tawpa Khuangthing rama kan inkhawmpui tum phei chu, Khuangthing ep Tiau ral, Dawn ramah kan sawn phah a. He inkhawmpui-ah hian Parliament In hnihte an tel lova, Cabinet meeting ani. Lalnunmawia’n Inkhawmna a hova. 1968 January thlaah kan zo thei tawk ani. Underground Federal Govt. of Nagaland atangin an President-in Government level a inbiakna nei tura a rawn sawm avangin, Lalnunmawia’n Chedema (Kohima kiang) a zin turin min tir a, a kalchak theih meuh lova, Sihfa khua-ah Independence Day ka hmang a. Ratu atangin inhriatthiam tawnna tha tak neiin kan inthen leh ta a. Tuivai-ah ka chhuk a, Tipaimukh bulah Manipur ramah ka kai chho a, zawiin, a remchan dan ang zelin, chhun leh zanah ka kal zel a. May thla tawpin zanah New Churachandpur ka thleng ta a. Chuta tang chuan Naga-ho hriattir hmasain, April 5, 1968 chuan Chedema chu zanah ka thleng a. An President leh Home Secretary nen kan india a, inhriatthiam tawnna tha tak neein kan inthen leh ta a.
Senetor Lalkhawhena sawmna avangin Churachandpur biala khuate tlawhin, Political doctrination leh inpumkhatna thusawiin, June thla bul thlengin Lamka velah ka cham a. June 6-ah Lamka chu zanah ka chhuahsan leh ta a, khawchhak bialah ka lut ta a; mahse Chin Hills Operation avangin Lurh Bungah India Sipai an tam lutuk tlat. Kumtawp lamah chuan Hmar bial lam ka pan a. N.Serzawl khawram daiah ka hote tlemte nen Krismas kan hmang a, N.Serzawl khawram tuikhurah Pastor C.Saikhuma hovin Adventist hovin baptisma an chang a, an hmuh ve theih si lovah, a rukin thingler atangin ka thlir a, lung an tileng hle. Parliament In hnihte chuan hetih lai hian East Pakistan an lut hman tawh mai thei. Tun tum hi chuan ri aiin East Pakistan chu an belhtlak ta deuh a, chuvangin, President leh Parliament In hnihte chuan MNF mi leh sa zawng zawng chu East Pakistana lutkhawm vek turin min rawn chah ta a. Zoram atan chuan thleng hnuhnung ber pawl ka ni a, Cabinet Minister ah phei chuan a hnuhnung ber ka ni. May 1, 1969 ah Laldenga awmna Chhippui khua, sajek tlangdung, East Pakistan chu ka hote nen chuan kan thleng ve a.
Thu leh hla relfel ngai alo tam tawh hle a, India sawrkar-in awlsam taka a rawn run mai theih pawh ani tawh lova, ralmuang tawka han inhmuhkhawm meuh chuan rel tur a atam duh hle, rorel zawng zawng a kip a kawia ziak ka tum lova, MNF History a kori tu tham deuh chin ka ziak ber dawn a, a tlangpui thu ani ber ang. Mimal huaisen, tlawmngai leh pasalthate chanchin chu anmahni hotute leh an thawhpuite nena inrawn lo chuan ziaktu pawhin tum mahse dik tawka iak mai chu thil harsa tak ani ang. President Cabinet ah Seniormost member mah ni ila, chu lam chu hriat tawk harsa tak ani.
1969 August thla tawp lam chuan Parliament In hnihte lo rel tawh angin, Mizoram Constitution leh Party enkawlna lam dek danglam tham ro kan rel a.
1)  Chin National Liberation Front(Tialkhala Pawl) chu MNF ah lakluh a, pawl hran ang kha pawl khatah inchhunkhawm ani ta a.
2)  Party leh Sawrkar thenfel ani leh ta bawk a. Tunhma zawng chuan MNF President leh Vice President kha Sawrkar ah pawh President leh Vice President an ni a, General Secretary pawhin Home Minister nih nen a kawp a. Cabinet Minister zawng zawng pawh Party Gen. HQ. ah Executive Committee member kan ni reng thin a. Mahse, Parliament leh President inkarah inhnialnate alo awmin, Party lama han putluh dawnin President leh Vice President leh Cabinet Minister zawng zawngte chu Party High Command ah kan va lut leh vek si a, chu chu thil fello tak ani tih, sut leh pal kan ngah hnu-in kan inhrechhuak a, chuvanga Sawrkarna leh Party hi dah hrang kan ni.
Party President atan, awmlo Lalmawia thlan ani a, Vice President atan Tlangchhhuaka thlan ani a, General Secretary atan Lalnunmawia thlan ani bawk a, chu chuan Sawrkar a Vice President hmun a tiruak a, chumi tihkhah nan chuan Home Minister nithin S.Lianzuala chu Vice President ah thlan ani a, chumi hnuah a porfolio a alo khaitel Health Ministry chu ka Ministry bakah pek belh ka ni ve leh ta a. CBI leh Police erawh chu President in a khai ta a. Info. Pub & Broadcasting lamah hna a tam lova, mahse Health Ministry lamah chuan hna atam duh hle.
1970 atang phei chuan Sajek lamah kan Capital ah ka awm hmanlo. Rangamati ah ka awm tam ber a, Chittagong Medical College Hospital leh Chandraghun-a Christian Hospital ah pawh hna ka ngah hle thin. Kan zalenna sualtute zinga za zela sawm (10%) chu mahni tawka mahni natna vaitawng emaw, saptawng emawa sawifiah thei anni mai thei a, mahse mahni insawifiah thiam zingah aiin thiamlo zingah za zelah damlo an tam zawk daih si.
Rangamati a Civil Hospitala an Asst. Surgeon nen kan inkawmngeih a, TB Clinic Medical Officer pawh ka thuhnuaiah ka pawtlut a, NMEP a Zonal Officer pawh tanpuitu atan ka sawm thlu a. Public Health and Sanitation lama an hotu Doctor pawh ka chhawr tel thei a. Chutichuan tunhma anga sum leh pai seng tehchiam lovin, an damdawi leh an service leh an hmanruate pawh a tul ang zelin kan hmanpui thei ta hlawm a, kan sawrkar pachhiatna pawh lang lutuk lovin ka veng thei ta ani.
Tunhma chuan heng hi kan chhawr thei lova, Sajek mi anga inchhalin, Chandraghuna a Christian Hospital man to takah,  a nazual, mi pawimawh deuh tlem tlem kan thawn thei chauh thin. Tunah erawh chuan man chawi ngai lova enkawlna ka hmuchhuak ta a, Laldenga pawh a lawm em em ani. Sajek lama kan mite damlo enkawl nan pawh tlawm zawka damdawi leina hmunte pawh ka dapchhuak ta zel a. Keimah ngatin ka lei phei chuan chhiah chawi lovin engzat pawh min supply thei a, a pawna khawlchhuta chuang man aia hniam vekin kan Capital lamah pawh ka thawn thleng thei ta ani.
1970 kum bullamah chuan Sajek tlangdunga Longkor khawbula kan Sipai Camp, Brig. Hqrs. leh T.Bn leh S.Bn te chu India sipaiin an rawn run avangin kan insawn a, Kasalong luihnar, lawngleng in Marishya atanga bungrua a rawn chhek theihna atanga hlavaklo, Masalong Bazar bul hnaiah kan insawn ta a, chuta tang chuan ei leh bar lakna pawh ahnaiin a awlsam ta deuh a. Hetih lai hian General Yahya Khan, Pakistan President in Pakistan ram pumpuiah National Assembly atan inthlanpui a buatsaih a, chu inthlannaah chuan Awami Leaque, Mujibur-a Pawl an chak fawr nalh a, chu chuan kan tan harsatna leh buaina, a tawpah phei chuan kan ‘base area’ kan chhuahsan phahna tham buaina a thlen ta a. Mahse, hemi kum hian buaina tak chhuak hman lovin, kumthar 1971 pawh chu kan hmang tlingtla thei a.
East Pakistan a Bengali nuar avanga 1971 a Pakistan tualchhung rorelna a sawngkawn zawh avangin leh, India pawhin Bengali ho chu alo tan avangin, India leh Pakistan pawh indo maithei dawn awmin an lang ta a. 1857 kuma India Sepoy Mutiny kha British awpna laka India hian zalenna a sual avanga lo chhuak anih kha; khami tuma buaina lo chhuak kha British Sawrkar chuan vawbet leh rih mahse, zalenna movement chu a kal zel tho va. 1914-1919 khawvel indopui pakhatna lah kha, Indian Sub-Continent lama British sawrkar leh an empire nghawrkeh tur khawpin a sosang si lova. Amaherawh chu, 1945 a an zawh tak Khawvel indopui pahnihna erawh chu awpbeha awm hnam tam tak te’n a zar zovin zalenna, ‘Independence’ an hmuh phah ta ani.
French-Indo China te, Burma te, India leh Pakistante pawh hi Indopui pahnihna ‘by product’ (nghawng chhuah) ti ila a sual tampui lovang. Chuvangin, India leh Pakistan indo dawna an lanlai chuan, hnam lian ve ve indona zarah Mizo zalenna sualtute pawh hian hmasawn nan beisei taka Laldenga hova lo thlir reng kan ni a. Amaherawh chu, kan zingah chu indona zarzo beiseilo, India Sawrkar nena inbiakna a luh a, chutah Negotiated Settlement (inbiakna avanga insiamremna) neihtheih inring pawh, a lehkhathiam zingah a tam zawk an awm bawk a. Mahse, Laldenga’n chu chu a duhpui lo nia an hriat avangin leh, “zalennaa ka hruailuh ngamloh che u a, Mizo tlangval zingah mi kaphlum ngam in awm leh bawk siloh chuan, Mizo hnam dawizepah kan puh ang che u..” tikhawpa sipai hote leh vantlang hriata a sawi bawk si avangin, India Constitution ruangam chhunga inremsiamna zawn chu dâwi âw angai kan tam zawk bawk.
Mahse India Constitution ruangam chhunga negotiated settlement zawm duhte chuan President inthlante alo hun dawn têp bawk avangin, party lam rinchhana Laldenga paihthlak an tum leh a; mahse, President Office hunkhat kum 5 a liam a, 1971 February thlaa inthlannaah chuan, MNF Candidate Laldenga bawk a tlin leh tak avangin a hlawhchham a, phunnawina erawh chuan a sosan phah sawt hle. Chutih laia India sawrkar nena inbiakna atanga insiamremna zawn duh pawh chu “A DUMPAWL” vuah anni a.
Hospital lam hna pawh a thawhtluan theih ta meuh lova, chuvangin March 18,1971 chuan Rangamati atangin kan Gen. Hqrs. thar, Maikhawr lam pan chuan ka haw ta a. Hqrs. chu a tuk zanah ka thleng chhova, in thenawm kan nih avangin Laldenga Inah chuan ka leng a, East Pakistan ramchhung buaina sosan zia leh, dan leh thupek kaltluan theih tawhloh ziate chu kimchang takin ka hrilh a. Urhsun taka kan inkawm hnu chuan a tuka Dacca pana zin a lo duh ta a. Zingah chuan Malsawma zinpuiah a sawm a, an zinchhuak ta a. Vice President S.Lianzuala lah chu a Dumpawl ani si a. Kei tiamlohin a Cabinet Minister dang zawng zawng lah chu a Dumpawl anni vek bawk si a. Chulovah, Laldenga thlanthar ani siin, a Cabinet hlui thiat si lovin Dacca a anupui fanaute ngaihtuah vangin Hqrs. zinchhuahsan tul ati bawk si a. India zing-zan thupuan ngaihthlak lah chuan Bengali ho chu namen lovin a tan tih alangin a hriat reng mai a, chutia ani thlannawn thar veleh sawrkarna remtha hman lova a buai nasat dawn lai taka Dacca lama nupui fanau uksak tura kal a thlan zawk takah phei chuan, Party lam hotute tih mai lovah chuan a Cabinet Minister zingah keimah chauh Laldenga thlawp duh leh ngam ka ni tawh a. Hetih lai hi Laldenga ramhnuai sawrkar a derthawn lai ber ani ti ila a sual tampui kher lovang. Kei awmlo ila chuan, East Pakistan buai tantirh khan hruaitu rintlak Cabinet Minister dang pakhat mah Laldenga’n a neilo. Kei ka lo awm remchan vang nilo se, a sawrkar leh a hote zawng aia nupui fanaute ngaihtuah a, buaina chhumpui zin laia Hqrs. a chhuahsan bawk si chuan eng ang lekin nge a Dumpawl lam chuan an lo hruai ang tih hriat a har hle. Defence Minister nih leh Army Chief nihna a pekkawp, General R.Zamawia lah chuan vantlang hriatah, ‘Laldenga anih chhung chuan thawhpui leh kawppui a tum tawh lohzia’ a puang chiang tawk si!! Party hruaitute hnenah sawrkarna hlan a rem silo, hetiang hun buaithlakah chuan party chu hun dang ang bawkin tangkai hle mahse, thu rawntu bak mawhbel theih anni bawk silo. Remhriatna nei mah ila, huaisenna neihloh chuan thil harsa tak ani. Chuvangin, Laldenga hian hei hi a ngamloh vangin a kal nge? a sawrkar leh a pawl leh a hote zawng zawng aiin a nupui fanaute bawk hi a ngai pawimawh zawk? Hriat thiam a har hle!
        Dacca ah chuan Laldenga chu a thleng fel a, a thlenfel hnu lawk March 25, 1971 zanah chuan buaina runpui chuan East Pakistan chu a chim ta a. Rangamati atanga kan ei leh bar rawn phurtu Meilawng te lah chu an lo kal thei tawh lova, chhekkhawm sa neilova a tlachawp ei kan nisi a. April 4, 1971 chuan Vice President S.Lianzuala In ah Cabinet Meeting kan nei a, chuta rorel a kan thutkhawm lai chuan, Lalnghinglova MHR alo lut a, kan Army Camp bula Sipai thenkhat chawhmeh zawng India sipai-in an rawn kah thu a rawn report chat mai a. Sajek tlangdunga kan Sipai duty ho khuaa ei leh bar lei tur, an vai kal lai nge nula rim hlan, an duty-na tlangdung chu an rawn paltlang a, an thiante an rawn kap a, an haw leh lam pawh chu an lo hmu silo. Chhun laiah chuan India Army Reconaisance Thlawhtheihna in muang fe in hniam tawkah kan Hqrs. chung chu a rawn thlawh kual pap pap mai a. Kan Sipai-te chu indo peih diam a awm turin order khauh tak pek nghal anni a. India Sipaiin Hqrs. an rawn beih a, mi an hual tawh hnu a lo dang tur kan nih chuan kan silaimu lam dinhmun a chau hle mai a; Rifle pakhatah mu 100 zel nei ang chauh kan ni si a, darkar hnih tanna daih pawh kan nei silo. Chuvangin chumi zan la la chuan ngawpuiah, alo tul tak pawha Marishya lam zawi zawia pan thei tura tawlhbo vek kan rel thlu ta a. Thimhlim a chhuaknghal tura inpeih vek turin thupek kan chhuah bawk a.
          Hmahruai leh hnung dal fimkhur taka remfelin, meichher chu sawiloh, meizuk pawh khap tlatin, thim zingah kan chhuak ta a. Nunau nen thim zinga raltlan buaithlakzia chu sawiin a siaklo. Ngawpui chhung a himthei chin tura kan rinah chuan kan riak ta a. A tuk chuan kan kal leh a, mahse ruahin min nan hrep a; Lui pakhat kan thleng a, chutah chuan eirawng kan bawl a; Chumi chhung chuan Party hruaitute leh Parliament member-te leh Capital Commissioner leh hotu pawimawh dangte chu rorel puina ka nei a. “Tunah hian nitin mi pakhatin buhfai nokhat eiin, hapta hnih vel kan la nung thei a, mahse Pakistan Sipai hian Rangamati an lo thlen thuai a rinawm si lova; Chuti anih chuan Marishya phei chu anlo thlenghar hle ang. Tunah chuan Pakistan Sipaite chuan Dacca leh Chittagong chu an tudawlin, an thuhnuai-ah an dah leh tawh a, an mahni tawk tur hian a rukin kal insiam ila, chuti anih siloh chuan India sipaiin min kahzuiloh pawhin riltamin kan thi mai dawnin alang si a, Chutih ai chuan a rang theiang bera Pakistan Army nen insuih dan zawn tur ani” ka ti a, tha kan ti hlawm hle a, mahse helho (East Pakistan Rifle) kara kaltlang chu, tuipui mel 100 dawn lai lawnga kal ngai nen, “Ka kal ang” ti tur kan awm ta lova. A rawttu ka nih avang leh hote, sang leh zaruk aia tam boral hmabaka ramhnuaia dah ai chuan, a kawng awmchhun dap tur chuan kal turin ka inpe ta a. ‘Zuitu ka mamawh’ ka tih avangin Lalnunmawia’n mizui a huam a. Tukthuan eikham chuan kan chhuak a, Marishya pawh kan banphalo, ram palaileng ah kan riak a. A tuklehah Marishya chu kan thleng a, tuipui kawng leh inkahna chanchin ngaichangin, a kaltlang dan ngaihtuah pahin kan han cham rih hlek a. Tichuan April 10,1971 zanlaiah chan Rangamati chu kan thleng ta tawk a. Lalnunmawia chuan a nupui Thanhrangi hnen a thleng a, a lungawi tawk nge ni, Chittagong lam pana kal zel a lo hun meuh chuan mi tawpsan leh ta mai a.
        Rangamati Jail-a kan thian tangho lah chu buaina tantirh laiin Rangamati DC in India tlawn nan, India sawrkar kutah alo thawn chhuak vek tawh a. Petrol lei tur ka zawn leh avang si, engtin tin emaw Chakma thian thenkhatte ruaiin, a tawpah chuan Gallon 5 chu Gallon-ah Rs.18.00 zelin ka lei thei hram a. Ka Speed Board(OBM) ah chuan chuti zawng petrol chu thunin, tling bera ka hriat avanga Chief Medical Officer atana ka lo ruat, Laldinthara hnenah chuan Damlo (Outdoor Patient) zawng leh duty mumal neilo, la chamte chu Marishya lama kalpui turin ka hrilh a. Rangamati a Mizo House enkawltu leh Government Representative atana kan dahte leh an staff thenkhatte chu, ka tihfel rualin Mizo Rest House-ah chuan ka suan lut a, an hmantur Sampan (lawngleng) ka hire sak a, eitur pawh ni 10 tla aia tam tur ka dahsak diam a. Chumi zan chuan India Sipaiin Mizo House chu an run a, mahse ka lo tihruah hman avcangin tumah an manlo. He thil ti tur hian a hun takah thleng hmanlo ila chu thian tha leh thawktu rinawm pawh kan chanbelh leh viau ang. A tuk chuan Rangamati khawhmawr lehlamah lawngin kan inkar kai a, Bhoila Bosti piah lam Tuipui ral, Chakma khua-ah kan riak a. Lalnunmawia’n mi tawpsan avangin mi zui turin Capt. Lalhleia ka hruai a.
        April 14, 1971 chuan tukthuan eikhamin Lalhleia nen chuan mel 40 aia hla, Chittagong pan tur chuan kan chhuak ta a. Rangamati atanga mel 6 na-ah chuan kawngpui kan pawh a, Muslim pawnfen tawp tak fengin, a tawp thei ang bera inthuamin, inhlawhfakna zawng niawmtakin nihliap khumin Chittagong pan chuan kan kal ta zel a. EPR (East Pakistan Rifle) ho chuan khawilai laiah emaw kawngpui chu an tichhia a, an mahni hman motor a kaldawn chuan thingtum leh thingphelte an dawh a, an kal a; chutiang hmun chu hnai tawk takah bunker leh trench siamin an veng tlat a, Pakistan Army anlo kal huna lo ambush tumin anlo chang thluah mai a. Chung hmunte chu kan kalpel zel a, .38 Revolver thunsa leh a mu chuang pathum chu mangan tawpa hman atan tiin ipte tawp tak mawngah chuan ka ak a, Thandacheri Thingpui huan bul kan thlen chuan Auto-Rickshaw pakhat ka man a, Chittagong a min hruai turin ka ti a; Mahse Roazan Bazar thlenpui theih chauh mi tiam a, chuta tang chuan Chittagong chu mel 20 lai ala ni leh nghal a. Roazan Bazar chu Pakistan Army, Rangamati rawn pante anlo danna leh an inkahna hmun ani a. Rickshaw a kan chuan hmalawk chuan a khalhtu chuan ralthuam kan neih leh neihloh min zawt a, ka chhanthat duhloh avangin a ding a, kawngsira leirawhchan keh chu kuttum tia awm vel pasarih lai tur chu ava chhar a, kan ke bulah chuan min chhawpsak a, pahnih pathum chu a inchhawp ve bawk a. “Misualin min lo beih chuan leirawhchan hian kan do ve dawn nia,” ati a, kan tlan ta zel a. Roazan bul kan thlen chuan Machine Gun puak ri thlawrh thlawrhte leh Rocket leh Mortar Bomb, vankhawpui leh Tek rin-ah an el emaw tihtura a puah dum dum avang leh, kawngsir In te chu a kan dur dur bawk avangin, rickshaw pu chuan min tlan luhpui ngam ta lova.
        Reilo deuh kan chawl a, silaimu lendan leh an inkahna awmzia chu kan han enthlithlai-in, kan han ngaichang vel a; Pakistan Sipai thawm deuh hlir ani tih leh doletna thawm lam a awm tawhlo nia kan hriat hnu chuan, Pakistan Sipai tanhmun thleng tur chuan kawngpuiah fimkhur tak chungin chakfe chuan kan kal a. Bazar kan pelh dawn tep chuan Bengali ho chuan ral lam pana kan kal chu ngaithiamlo in min chelhbet a, kan talchhuak a, kan vau a, kan kalsan ta a. Hetih chhung zawng hian Lalhleia chu zamhmel a pu lo reng reng a; tawng chu ka aiin thiamlo zawk mahse, a huaisenna leh a tlawmngaihna ngawt hian, tawng thiamna a tlakchham chu a phuhruk hneh kher mai. Tlangval huaisen, tlawmngai hetiang min thlawptu tur hi neilo ila chuan a zamtheih hle ang.
        Pakistan Sipai, hma rawn hruaitute chu Pakistan Sipai chhuanvawr ber Commando,SSG-II (Special Service Group-II) anlo ni a, Advance Section chuan Bazar piah lawkah chuan leirawhchan In te takte ah hian position an lo la mek a, an hnunglam atangin an Company khan Fire covering (Machine Gun leh Laipuiin) an lo pe a, an lo hliahkhuh tihna ani bawk. Inchung zawl atangin Machine Gun pu pakhat chuan entlangin kawng lam chu a rawn thlir a, Machine Gun hmehperna dawm reng chungin min lo thlir reng a, min tin reng bawk a. An awmna zawn ka thlen chuan chu leirawhchan In te takte bula Pakistan Commando ding chu an mahni tawng hian, “Asalam-o-Aleikum”(In hnenah thlamuanna awm rawh se) tiin ka chibai a, min chhanglo chuan min enran mai a, ka pan lui a, a bul chu ka thleng a, an In chhungah chuan min hruai lut a.
        Rang fe-in Inchhungah chuan kan ipte chu an han dap a, .38 Revolver inthunsa leh a mu thunloh pathum chu an phawrh thuai a, an hotu chuan a piah deuh a an Company Commander hnenah biakhlatna in ava hrilh vat a, an Company Commander awmna lamah chuan sal man ang ziazang hian min tireng chungin min chhawn phei ta a. Kan thlenphei veleh chuan, “Chakma inni em?”, “Mawk in ni em?” min ti sek sek mai a. “Nilo, Mizo kan ni” ka tih leh Mizo an lo hre tawp silo. Pakistan hian Commando Battalion hnih a nei a, pakhat chu West Pakistan ah an hmang a, Battalion khat chu East Pakistan ah an hmang ani. Kawngdung chanchin te min zawt ngun hle a, mahse an mi rinhlelhna leh ka thusawi hriat an chakna chu inang reng hian ka hreve bawk si a. Thian anga invuan tur chuan kan inhrilh hre dawnlo tih ka hriat hnu chuan, an telephone chuan Chittagong Cantonment chhunga ISI Office chu biak ka tum ta a, an phal bawk silo. Ka biak duh mi zawt a, keiin, “ ‘Badshah Khan’ ani, a hming tak chu ‘Major Nasir Ahmed’ ani,” ka ti a. a han be dawn a, alo awm silo, a dang mi zawt a, Lt. Commander Azam, Naval I.O ka hrilh leh a, chu pawh chu alo awm leh silo. Ni lah chu a tla dawn tep, kan huh, inthlakna kan nei silo, bathlar lungrem chungah kan thu reng mai a a, ril a tamin, kei phei chu a hmalama ka mut lohna leh ka kalna raltit vang leh, lamhla leh ei mumal neihloh nen, ka chau hle mai a. Chutih lai tak chuan Chittagong contonment atang chuan, nichina ka sawi Officer te biak an duhna chhan kha an rawn zawt ve thung a. Company Commander chuan mi rawn zawt ve leh chhawng a. “Mizo Leader pakhat leh a thianin an be duh ani tih hrilh rawh,” ka ti a. Chuveleh ISI Capt. Jaheed chuan, “Mizo annih chuan hetah him takin, a rangthei angin rawn hruai rawh u,” a han ti a. Military Police Jeep an rawn la a, Military Sergeant leh Sipai pakhat leh driver chuan min zah deuh tak chung chuan Chittagong chu min panpui ta a. Kei chu mutmu tuahlo leh chaw kawpuar eilo, chawl tak tak hman hleklova ni 10 zet kal leh buai tawh ka nih avangin, zan dar riat rik dawn a Contonment ah, ei tur leh in tur leh himna hmun kan thleng chu ka lawm hle a. Johny Walker(Whisky) an rawn phawrh a, Kelsa kan, mawm fahran mai an rawn la a, tuivawt em em mai an rawn chhawp a, sikret tui ber chi double packet, king size Gold Leaf chu a carton hian min rawn chhawp bawk a, hriselna atan kan test ve a, Lalhleia hnenah chuan, “A him chin chu kan thleng ta chu ani a, kan thiante ho chu ralin an rawn beih chuan ngawpui karah riltam dangcharin, silaimu karah pawh an leng mai thei a, mahse keini chu zanin chuan ralmuang, tlai leh hahdam takin I chawl ve phawt mai the ang aw…” ka ti a.
        Chutia kan inkawm chhung chuan, Signal Unit ami Captain Sultan alo kal a, W/T –in Laldenga hnena thu thawn tur ka lo pe a. Signal hotupa chuan, “Buai ala nasat em avangin, chhanna chu nithum hnu vel a I hmuh chuan I vannei hleah inngai ang che” min ti a. Dacca-a an Army Hqrs. ah chuan hmasak ber inchuh W/T Message englai pawhin, an General hmaah sang leh pakhat aia tam a intiang reng ani tih mi hrilh bawk a. Mahse beisei aia rangin, a tuk chawfak hun chuan Dacca atang chuan chhanna ka hmu a, Dacca kal tura kohna ani a. Khua a thatloh avangin a kaltheih lohva, Navy Helicopter lam kan han beisei leh a, mahse alo remchang leh ta lova, chutia tum anga Dacca kan kallawk theih hma chuan programme an rawn thlak leh a, Rangamati lak thuai tur ani a, chutah chuan kawngpui dunga hmelma tanhmun leh khawpui chhunga an inchhawp dan hrechiangtu ka nih avangin tel ve turin min sawm leh ta a. Kawngpui dunga Rangamati luh tum chu Armoured Car te nen lo chuan casualty atam lutuk ang tih ka hrilhfiah a, chu aiah chuan Chandraghona chhak Kaptai Tourist Recreational Centre lak a, chuta Speed Boat (OBM) hmantlak zawng chu khawm a, tug boat, mi 25 vel ralthuam famkim nen phur thei chu hman bawk a, chung hmanga Rangamati chu kawngpuia lut lova lawngkai atanga lak ka rawt zawk a. Zawi zawiin Kaptai chu kan lut a, Speed Boat chu tug Boat nen chuan kan lakhawm a, Speed Boat ah chuan Sipai 4 zel chuangin, boat 5 vel hmantlak alo awm a, tug boat erawh chu a lawng puiber tur anih dawn avangin, D.C Bangla a kai turin, midangte aia hnung  deuhah kal turin ka ti a, tabalchari Bazar kaia lut turte, Reserve Bazar kaia lut turte, Hotel Wilderness bul lama kai turte kan ruat fel a, a khaw map thatawk nen mahni kaina tur theuh ruahman felin kaidan tur ruahman fel hnuah beih ani a, lawng erawh chu Kaptai atanga Rangamati pana kalna-ah chuan a tui zau lai zela tlan turin kan in hrilh vek a, chu chu vaukam leh thliarkar atanga lo kap an awm pawhin him awlsamna tur ani. April 17, zan chuan Rangamati chu laklet leh ani a, a tuk zan chuan Rangamati atangin Lalhleia leh Thankima (Representative) chu Mirishya chhak lama kan hotute awmna lama chanchin hrilh turin an chhuak leh ta a, Stengun pakhat ve ve an keng a, magazine pali ve ve a nei a, a mu zathum ve ve an pai bawk a. Kei erawh chu Rangamati ah ka lo awm ve thung a. Lalhleia leh Thankima chu kan hotute leh thiante zawng zawng Rangamati lama eng lawng pawh hmanga lo chhukthla a, rawn in veng thla zel tura koh anni. Rangamati atang chuan ei leh bar inpek pawh a awlsam dawn avang leh hnathawhho dan tur pawh ruahmanna a awlsam dawn avangin. April 18 chuan Commando-ho chu an rawn thlenbelh a, 150 zet an tling ta a. April 19 chuan Chittagong atanga Rangamati lo lut tura kawngpui dunga Pakistan sipailochhote chu EPR(East Pakistan Rifle) hovin an lo ambush a, an rawn thleng thei lova, a tukah an lo thleng thei a.  Keipawh chuan ka chawlh hahdam hnu chuan Lalhleia leh Thankima April 18 zana ka tirhte chu an tluan leh tluanloh, kawng chanve aia thuimah patrolling pahin ka han enzui a, Speed Boat tha tak nen chuan tuipui chunga kal leh tlankual vel chu a nuam ve thei ang reng fu zuk nia, a hlauhawm changhlir mah nise. April 20 chuan Meilawng lian pakhat chu nunau leh hotu bawr vel chak vaklote Rangamati a Government College Building ah an inrawnkhawm a, Laldenga lah alo thleng ve ngamlo nge, thei rihlo lah hriat nisuh, a lo thleng ve rih silo. Pakistan ram Martial Law vung vanglai leh Laldenga sawrkar buarchuar leh del dullai ber a inrual a, a tawn tawn a inkawp nalh tura thawk palai nih chu a hrehawm leh a harsatzia Laldenga pawhin a hrephakin ka ringlo.
        Sipai zingah a te ber atanga a lian ber thlengin, Civil lamah lah chuti bawk, inrinhlelh tawnna a nasa si a. A Dumpawl leh Laldenga Pawl tih ri rengmai nen, inhnial dawn chuan awmhmun pawh kan la remfel silo, thenkhat ramhnuaiah chaw mumallo, Alu leh kamrah ringrei, vung leh chau enkawl ngai nen, Civil Hospital lah buai vangin engmah an nei mumallo nen, thu inawi tlan a, leirem rah huna la sawifel atana khek atana itawm fe fe, khek thei lova inhnial khawtlai phah lek lek chang lah a tam. Sipaiin Defence Minister leh Army Chief nikawp Gen. R.Zamawia thu lah an awina heklo. Thunei tlang thei leh policy siam ngam leh, Laldenga sawrkar mualpho tur theihtawpa hruai zel thei awmchhun ka ni a. Hetia Pakistan Sipaite nena kan han inpawh hnu hian Lalhleia chu Sipai ani s, a huai pawhin Hotute hnungzui anih avangin, awm rengah a kal ani mai thei, kei erawh chu, “Nang nge nge, mahni ram leh hnam tana zalenna sualna a thawhpuite leh hote chhan nan ral leh silaimu sur karah pawh I kalngam a, pakhat mah hloh lova hmunhima chaw leh damdawi nen, In tha luahtur nen min hmuhsak hi, I va felin iva han pasalthain, hotu mai nilovin, hruaitu nih iva han tlin tak em, rikrum a thlenloh chuan I tlinna hi kan hmufiah phaklo alo nih hi le..” tiin mi faktu pawh an tam hle mai; Chutih lai chuan ka chepa lar ve zek zuk nia. Amaherawh chu, kan thil tihthat leh fak kan hlawhna chiah hi min elrel leh itsiktute tan chuan rel min hlawhtirtu pawh ani thei thin.
        East Pakistan buaina chu a fel mai thei nlova, East Pakistan Rifle (EPR) helho chuan Rangamati bul lawk, Mainiachar leh Mahalchai ah tan ankhawh a, Khagrachari Sub-Division pumpui an Controlna hnuaiah an la dah bawk a. Nainichar chu SSG (Pakistan Commando)ho chuan an han clear a, pahnih na takin an hliam a, pakhat a thi bawk a. A piahlawk Mahalchari Thana chu an tanhmun tha pawl tak ani. Lui dam deuh, thuk fe, zau tehchiamlo kam lehlamah ani a, bunker leh trench uluk taka siam vek ani a, Heavy Machine Gun leh Mortar Bomb nen an veng a, a mu lah renruallohin an ngah a. Chumi hmun clear tur chuan kan sipaite 250 zet SSG-II Commander leh Rangamati District martial Law Administrator hna chelhkawptu, Lt. Col. Zaidis Khan chuan a phut a. Lt. Col. Zaidis Khan nen chu hmun chu April 25, 1971 (Sunday) chuan kan va tlawh dun a. Ni sensa hnuaiah, ral bullawkah chuan namen lohin Zaidis Khan nen chuan kan inhnial phah lehnghal a. Kan Sawrkar chhungril buaina ka hrilh duh si lova. Kan sipai hote pawh chu Mainimukh a kan Army Hqrs. lamah chuan kan tirlet leh ta a. Tlaiah chuan Speed Boat in Rangamati ah kan haw dun leh a, D.C Bangla-ah zanriah eina-ah kan inhnial leh hrep bawk a. An buai leh mangan laia kan puih chuan a hnu lamah kan chan thatna tur anih ka ring a, chulo rengah Independence sual a kan dona-ah hian Pakistan chauh hi kan belhbul theih awmchhun an ni a, an sual an that sawi lova tanrual rih phawt chu tulin ka hria a, mikhual ni ila, kan thlen In kang se, “Ka In mah nihleilo..”tiin thelhpui emaw bungraw senghawipui emaw tum hauhlo ila, mikhual sual tak, thlen In hnawng chi tur kan ni duh hle ang tih pawh ka ring a.
        1965 September thla a Kashmir thubuai vanga India leh Pakistan an indo dawn lai khan, Ralleng ho chuan Pakistan an belbul tawh a, India pawh an do rei fe tawh a, mahse Ralleng ho chuan khatih laihun kha India nena inkah haina an neih, an pawhsei belh vellai ani a; An thlen In Pakistan chuan “Inkah haina hun hi tisei tawh lovin, titawp ula, Kashmir thubuai vang hian India nen kan Indo dawn a, chutih lai chuan nangni pawhin ana thei ang berin lo kap ve ang che u,” tiin an hrilh a. Mahse Ralleng ho chuan Pakistan leh India an inkah bur bur lai pawh chuan an la hai san veng veng mai a, chumi avanga Pakistan laka an tuitlak tak lohziate pawh mita hmuchiangtu ka ni a. 1969 leh 1970 te pawhin anmahniho ngei pawh Dacca-ah ka hmuhin mi zar hi zo ka tum a. Indo thei hram se tihnak alaia, an ralthuam pek hmang leh an chaw ringa an rama tan khuar ve tawh rau rau si chuan, tunhun remchang chân hi tha ka ti theilova, chuvangin a chhan leh vang hrilh leh lem lovin, “Keimah ka kal ang a, ka ho ang a, kan ti mai ang, kan luhchhuak vek mai ang, rallak thil engpawh mahni lak lak neihah..” ka ti a, tichuan kan inbe rem thei ta a. Inbe rem theilo ila chuan, nakina ISI ho nena la indawr leh tur a Rangamati College building a nunau leh upa ho leh mi pawimawh ka dah zawng zawngte pawh chu tunhmaa kan awmna pangngai, Marishya chhaklama phurhchhoh leh vek turin Zaidis Khan chuan thu a peih tawh a. Tichuan April 26,1971 chawhnu lam chuan Rangamati atanga Mainimukh lam hawiin Speed Boat in ka tlanchhuak a, Subalong tuipui rek laia kan sipai, ‘S’ Battalion chu an chuanna tur lawnglian ka chhawp sa a. Chutah chuan an vaiin 150 zet chu ralthuam famkim nen an lut a, “Rangamati-ah tihian in kal ang a, naktukah chuan Mainiachar inrawn pan ang a, meilawng lian hi in rawn hmang dawn nia; kei erawh chu Mainimukh lamah ka chho ang a, chuta tanga sipai zathum hruaiin, zaninah tlang kawngah Mainiachar lam panin ka lo kal ang; Khularampara –ah kan chawl ang a, chuta tang chuan khawthlang zawngin melthum vela hla kea kala Mahachari thlenna leh chhim hawi zawnga melthum kea lo kala Nainiachari lo thlenna kawng a awm a, chumi hmun chu naktuk dar 3-ah kan lo thleng ang a, dar 4-ah Advance in rawn tirhte leh kan rawn tirhte Khularampara leh Mainiachar inkarah an intawk ang a, tichuan, Mahalchari kulh kan run ang a, kan luhchhuak nghal vek ang. Tumah inkal hma-in hrilh suh u”, ka ti a. Mainimukh ka thlen chuan zanriah an lo ei mek hlawm a, “Kan hotute chu engtizia nge, order anga sipaiin hna an thawhloh?” tiin ka zawt a. ‘Order a kal thei tawhlo ani’ tih min hrilh a. “Chuti anih chuan in itsik lovah, keiman ka hovang, kan ti mai ang,” ka ti ta a. Kan Army Hqrs. leh hotu bawr dangte pawh chuan ka ho vanga tihtheih anih dawn chuan min itsik an tumloh thute min hrilh a. Tichuan,  ka sipai hruai duhzat ka puantir a, zanah, thimfel hnua ralkap tua , ralhmun pan turin ka chah vek a, zathum ka demand a, tichuan chaw tlem ka ei a, kan inpeihfel chuan zan dar riat vel alo ni tawh a, Mahalchari lam pan chuan kan hnathawh dan tur leh programme chepzia chu ka hrilhfiah vek a, zan reife kan kal hnu chuan, khawfing chah hmaa kal leh zel turin reilo deuh kan mu chawl a.
         April 27, 1971  zing dar 11 velah chuan Khualarampura chu kan thleng ta a, hun a bichilh lo bawk a, chu khaw chhete-ah chuan tui inpahin meizuk kan siam a, Mainiachar lama Advance Section khat tirh turte pawh kan ruat vel a. Chumi hmuna chhun nisat laia ralrel paha kan chawl lai chu yard 100 vela atanga hnaiah, East Pakistan Rifle helho Company khat lo inremsa chuan min ambush ta tlat mai a, darkar hnih lai kan inkah hnu chuan kan nawrchhuak a, an tlan chu kan umzui a, chu thilthleng avang chuan Mahalchari chu inralring lova nawr dan lah a awm ta heklo. Chawhnu lamah chuan ‘S’ Bn 150 zet leh SSG-II sipai 100 zet awmna lamah chuan kan umthla, East Pakistan Rifle ho chu kan inkara an awm avangin keini tangho pawh inral palh a hlauhawm thei fur fur hle thin. Chung East Pakistan Rifle helho chu engtin tin emaw Mahalchari Thana-ah chuan tlai lamah chuan kan umlut thei hram a. An thiante’n ral lehlam atangin anlo cover a, an lawngleng chhawpsa chuan an kai ta a, kai ve maina tur lawng a awm ta si lova, a ral lehlam atang chuan kan kap ta chiam mai a. Zan dar 7:30 velah chuan kan kap tlawm ta a. An tanrei avangin a khat tawkin rocket Launcher-in kan sai reng a, an bunker leh trench chunga bung zar, pawm aia lian pui pui chuan rocket chu alo dawng hmasa thin a, a tla duai duai zel mai a, a tawp lamah phei chuan an Petrol leh diesel leh khawnvartui dahna kudam lam kan sai fuh a, a kang nasa khawp mai a, a khaw zatve deuh thaw tur chu a kangzo ta a. He inkahnaah hian SSG-II sipai pakhat a hliam a, pakhat a thi bawk a. Kei erawh chuan Pathian zarah ka hote ka la hloh lova, hliam pawh an awm rihlo.
        April 28, 1971 zinglam chuan Mahalchari khua chu kan luah fel a, hnehna ruai kan theh a, engzatnge kan nih hriat ka duhin kan han zawt chiang a, 535 lai kan lo ni reng a. Kan Sipaite hian keiman ka ho dawn tih an hriat chuan ka ngen tawk aia tam pawhin min zui duh ani tih ka hriatin ka lungawi hle thin. A tuk chuan Manikchari kan la leh a, a tukleh chuan Khagrachari Sub.Division Town chu kan la leh a. Khagrachari atanga Ramgorh kalna kawngpuiah kan Sipai 100 velin kawng an hnawh a, chutia an hnawh fel hnu chuan Chittagong lam atangin Ramgorh chu an rawn turn a, Artilery Unit chuan zankhua leh nilengin Laipui Bomb chuan an kap a, a zan lehah pawh an kap zel a, a nihnihna turah chuan an charge ta a, an la fel leh ta bawk a. Khagrachari atang chuan May 1, 1971 chuan Rangamati lamah bawk ka haw leh ta a.
        Laldenga pawh, ka hova kan kah zalen leh ralmuan vek hnu chuan, Dacca atangin Rangamati-ah chuan alo zin ve ngam ta a. Cabinet thar a form dawn leh form nghal se, a hlui a ring dawn anih pawhin, chu pawh chu tifel nghal se, chuti lo chuan mawhphurhna a hautak lutuk ani tih ka hrilhfiah a. A sawrkar term khatna a Cabinet Member zawng zawng chu a ban vek a, keimah chauh mi thlang nawn a, thian dang pahnih mi pekbelh a, tichuan a sawrkarna chu Cabinet member pathum nen a form ta ani.  Kan thiante a ban vek avangin leh kan buai leh inrelna atam em avangin, keipawh mifel leh tling zawkte’n min thlak ve se ka duh ani tih chu chiang takin ka hrilh a, mahse kei aia rintur dang a hmu lova, a term hnihna pawh chu ka thawhpui leh dawn alo ni ta. Ni reilote hnu-ah chuan a nupui fanau awmna Dacca lamah bawk chuan min kalsan leh ta a. April 4 atanga chhun zan chawllo leh chaw mumal ei hman lova ka thawhrimna chuan May thla bul lamah chuan ka taksa alo tichhe hman viau tawh a, Pa tet nak alaiin ka rihna pawh 4 lbs.(ser hnih) laiin ka hloh hman a. Laldenga’n Dacca min kalsan leh hnu chuan Rangamati Civil Hospital ah ka awm phah ta a. Chuti chung pawh chuan Pakistan Sipai hotute chuan Operation ruahmanna tur leh map study turin ka pindanah chuan min la rawn pan nitin thova. Rilru leh taksa han chawlh kawpna engtin mahin ka nei hmanlo. Hapta khat pawh Hospital ah ka la awm hman chiahlo tihah chuan, ka hlauhthawn rilruk fo thin thil pawitak mai alo thleng ta a. Kan sipai hote chuan an hotute an man a, Army Chief, Adjutant General, Quarter Master General, Brig. General pakhat leh Colonel leh Lt. Colonel pahnih leh a hnuai lam ami Officer leh NCO (Non Commissioner Officer0 leh Private tam tak pawh an man ta vek mai a. An man a te hi a DUMPAWL a an puh, Laldenga eptu lam anni a. Laldenga sawrkar hmasa a Cabinet Minister tawhte pawh an man kim vek bawk. Civil Administration lama thawkte pawh SA (staff Assistant) thlengin man an ngah hle mai. Damdawi In a ka awm laiin Commanding Officer pakhat chuan an inman thu ka hnenah a rawn thlen a. “Chuti anih chuan, kan President lo thlen hma chuan engpawh nise, kut inthlak tur ani lova, an ralthuam kawllaite erawh chu inlaksak vek anga, buaina siamthei lovin Camp hranah in dahin inveng anga, ei leh bar pawh an dawn pangngai rengin dawn tir tur ani, man belh tawh rihloh tur,” ka lo ti a.
        Sipai lam chu singsak that fê angai dawn ta a, Civil Administration lam erawh chuan a bahlahpui tham tehchiam lo. Thil awmzia chu Laldenga hnanah ka report thuai a, mahse a lo kal mai thei silo. Vice President lehzel pawh khuahkhirh behin a awm si, Cabinet member thar pahnih-te’n thuneihna leh mawhphurhna an la hmang thang silo. Buainain min chim, Laldenga awm silo,engkimah hian mawh zawng zawng ka kovah a innghat a, a lehlamah chuan thuneihna ka neitam chuang pawh ani silo. Hetih laihun zet hi chu dawmlo ila chuan Laldenga sawrkar chu a tlusawp nasa fê ang. An tualchhung buainaa India alo inrawlh vanga Pakistan Sipai sawrkar a khauh thei ang bera ramchhung buai raphrual zawi tura an vung lai leh Laldenga sawrkar del dul, niak nuak lai intawk lái, Laldenga tel lova lo enkawl sak chu, a aia fing tanlo chuan thil harsa tak chu ani ang. Thuneihna nei silo, mawh zawng zawng phurh chu tlin fê fê pawh lo awm ta mahse nuam ti erawh chu an awm lovang. Zalenna Movement ngaihsan vang nilo se chuan, tlawmngaih zawh zai peihna chi ani lo.
          1971 May thla chawhnu lamah chuan Laldenga chu Dacca atang chuan alo zin leh a, sipai hotu tharte leh Intelligence Report atangin thil a han thlir chiang vel a, India nena negotiate Settlement neih duh, ama rawt anihloh avanga a duhpui loh, a duhpui loh avanga amah tantu ten a ‘Dumpawl’ an tihte chu, tan tir thup reng mai chu tha ati zawk nge, amah tantute thiltih chu dik tilo chung chungin a titute a hlauh vangin a pawm zam ta mai, tun thlengin hrilhfiah a har ka ti thin.
Laldenga chuan “The White Paper” sawrkar thuchhuak, Pamphlet a siam a, chu chu a tawi zawng chuan ‘Zalenna Movement tihchhiat tum anga a Dumpawlho a puhna’ ani ber a; amaherawh chu, chutah pawh chuan Laldenga’n tun July 1, 1976 a India sawrkar aiawhtute nena thuthlung an signed aia zalenna movement tichhe thei tur thuthlung dang hmuh tur avang hle. The White Paper kha chhiar ve the u. Heti khawpa a mualphona tur lo hliahkhuh a, leader ni tura lo dawm ding thintu ka nih avang leh, zalenna movement avanga engpawh titura ka lo huamna leh ka tuar tawhte leh, thiante sut ngamloh pawh ram leh hnam zalenna tur anih avanga ka lo sutttlang tawh zawng zawngte ka han ngaihtuah let hian, MNF hi inti tatu ve hliah hliah, duh duh, tha tura ka rin leh dik nia ka hriat chu ka sawi theihna tur ni mahse Laldenga leh amah betute’n, a intihotu bawrin, an hote ngaihdan pawh hre tak tak uk si lova min ban duh hi, puitling taka kan lo hruai thin tawhte leh mipui vantlang hmaah, Laldenga leh amah betute nen hian Political Platform ah intawhkhawm leh a han sawiho theih hlan a nghahhlelh awm duh ngei mai. Mahse, chutak chu pumpelh duhin, mi hmuh leh huphurh leh hlauh vangin, engtikah mah a min sawipuiloh theihna dan tur thlengin Laldenga hian thu a pe kual hi, mihring leh Pathian mithmuha thiltha leh thianghlim a tling ang em?
        “Mizoram-ah engvangin nge Muanna a thlen har?” tih Essay anga ka ziak leh Laldenga hnena Oct. 14, 1976 a lehkha ka thawnna te pawh ennawn ila, Zoram leh Zofate leh MNF pawl tan pawh a, thu leh hla pawisawi thei tur chi a tel lohzia chu ka chhia leh tha hriatna hi mi hriatpuitu ani.
        East Pakistan a tlawm khan Chittagong khawpuia ka hote nen kei chu min tlawm hnan a. Mahse ka mawhphurhna hnuaia damlo leh hliam damdawi In hrang hrang ami pawh pakhat mah ka tlansan lo. Lianlunga erawh chu a chuap a kahtlang anih avangin Oxygen bawm nen dawt(pipe) a thlunzawm ani a, ka kalsan dawnin Pakistan Army Chief Medical Officer, Chittagong ami hnenah EPCEF a ni a, battle Casualty anilo ti tur leh, na leh hliam nasa zual bikte inthleng hunah pawh lochhawm zel turin ka chah a; mahse Lianlunga ainthup zolo nge, Pakistan Doctor-in ka chah angin a ti lo, ka hrelo. Zoramah kut lehlam chhe deuhin, damin Lianlunga chu 1976 kum tawp lam khan ka hmu.
        1971 Krismas dawn tep chuan, Rangamati atang chuan kan chhuak a, a tangho chhuah siin, Laldenga leh a sipai hotu lalte chuan, tang vengtute chu an kohkir theihnghilh mauh mai hi alo ni a. Zam luattuk avang anih loh chuan puh tur dang avang hle, an sual vang hrim hrim a hmelma kuta lut tura inhnutchhiah chu tiduh a rin pawh a har fu tho si! Kei lah chuan, an tlawm hnua thilo a ruanga Chittagong atanga tlanchhuak ka nih avangin, ka lo hriatpui bik silo; ka han hriat meuh chuan meilawng lianin zankhat leh chawhma Rangamati tlan bosan zawngin kan lo chuang hman tawh si. Krismas chu Tatkawng luidungah kan pal liam vel ta mai mai a. Mahse Laldenga ve thung chuan a thingrem chawpin a In luahah a kalsan chat mai a. Pro Indian, vai lamtang ru anih avanga thuruk tawpkhawk remkhawmna Cabinet Member leh M.P hote leh party hruaitute pawhin kan hriatpuiloh thuruk pawimawh, vital information chuanna a hnutchhiah mauh mai hi July 1, 1975 a Delhi a India sawrkar aiawhtute hmaa thuziak puan hma phei kha chuan hriatthiam a har hle. Kha thupuan hma kha chuan sawrkar leh a sawrkara miliante leh pawimawh leh hote zawng zawng, an nihna leh khua leh nu leh pa leh laichin bulhnai leh rokhawmtute thlenga hming chuanna fel tak mai, vai rawnchhar ngei tura a hnutchhiah kha mak ka lo ti hle thin a, mahse tunah chuan mak lehzual kan tidawn nge, mak lemlo kan ti tawh ang, tih ka ngaihtuah thin. Ramdangin cheng(pawisa) a min tanpuina a lakzat chhinchhiahna leh kan sawrkar Central Treasury a arawn thehluh zat leh ama puala a kawlhran zat chhinchhiahna te pawh a hnutchhiah thlap mai a. Heng lehkha pawimawh leh thuruk tawp chuanna lehkha mantute hi chuan, rinloh tak tak thumak fe fe an hmu teuh ang, amaherawh chu kamtampui lo se, Laldenga hming hliau loh nan a tha ang. A tan a ngaihnawm ve tur leh tur loh phei chu ka hre lova, mahse zalenna sualtute leh mipui vantlang chuan chutiang thil chu a awm tih sawi ila chuan hriat chak em em an tam viau mai thei.
        East Pakistan chhuahsan a a nawlpuia Laldenga hova kalte chuan namen lova inkahna kawng lakah vawihnih kan tawk a, chumi hnuah chuan sawitham inkahna a awmlo. Nunau leh tarchhia leh sil-awng leh bawrhsawmte chu an in surrender vek kan phalsak a, sipai leh pailo pawh an chhangchhiat vanga nupuite mahnia inla hrang theilote chu an pasalte nen an insurrender vek kan remti bawk a. mahse, a ruh zual Laldenga zuitute pawh chuan, engnge kan tawn ang tih pawh hrelovin Arakan ngawpui, Burma Communist helho chettlatna pan chuan kan kal zel a, 1972 Kumthar Ni chuan Bawm ram Thingdawlte khuaah Sial kan talh a.
          Arakan lamah BCP (Burma Communist Party) ho nen an Special Advance Messengers kan ti a, zawi muangin kan zui ve zel a. Laldenga leh anupui leh fanaute leh a thlanchhuah mi tlemte chuan West Pakistan ah Akyab kaltlanga, Burma Communist Party ho zara thlang tlak dan tur awm dawna kan hriat hnu chuan Cabinet Member-ho leh Parliament hotute leh Party hotute chuan Laldenga thlahna kan nei a. Chutah chuan mawhphurhna kan insem a, Chaihkhiang khuaah kan inthlah ani. Foreign Sorkar dawrna zawng zawng chu Laldenga kutah hlan ani a. India nena inbiakna zawn leh chutiang inbiaknaah chuan engchen pawh kalthei turin thuneihna chu a kalsan NEC (National Emergency Committee) kutah a hlan ve thung a. Natinal Emergency Committee hi Party, Parliament leh Army lam atanga thlanchhuah Committee ani a, Cabinet membber te erawh chu kan nihna pangngaiin kan tel a, Vice President chu NEC Chairman ani nghal a, India nena inbiakna zawn leh chu inbiakna a luhchu kan mawh ni mahse, Laldenga hnenah chuan a remtihna lo chuan thutawp kan thleng lovang, tiin kan chah bawk a. Tichuan, Burma Communist Party ho zara Akyab lut tur leh chuta tanga refugee anga West Pakistan a kaltlang tur chuan 1972 kum bul tê-ah chuan min kalsan ta a.
        Burma Communist Party ho chuan kan zavai pawh a min mikhual an huamzia te chu kan palaite hnenah chuan an lo hrilhfiah a. Laldenga pawh a kaltlang thei dawn tih an report bawk a. Tichuan Arakan ngawpui pan tur chuan insuan zel zai kan rel a. Kei erawh chuan Rangoon khawpuia Pakistan Embassy hmanga Laldenga nena kan Hqrs. Inpawhna kawng zawn chu tha ka ti a, mahse ka zawng hlawhtling ngei ang tih erawh chu kan hotute hnenah chuan ka tiam ngam lova. Tul tih vang chauh a engkim sen leh tuar huama beitur ka ni tih ka hrilh a. Tichuan Capt. Zahlira ka sawm a, ani hi Paletaw khua a nau Burma Sipai pension nei anih vanga ka thlan ani a. National Emergency Committee ah chuan ka thil tum chu hrlhfiahin, February 18, 1972 chuan Laisaw Camp atang chuan ka kir leh ta a.
        Bangladesh lo dingchhuak leh, chu sawrkar thar hrawn huphurh Bawm-ho chu Burma ah chhungkuain an pem zut zut mai a, chung pemho zinga inzehluh dan chu ka enthlithlai phawt a. Pakistan tlawmsan, an tangka thi mai tur ka la ah chhunte chu Chittagong lamah sana bun hnih leh invenna damdawi lei nan mi kutah ka thawn phawt a. Ka .22 Rifle leh 4 Band Japanese Radio nen chuan mi chhung zinga inzepin, Bawm refugee angin Burma ah chuan bawmrangin ka inphur lut ve ta a. Ka sana lei leh Radio te chu ka hralh a, Silai erawh chu ka thukru rih a. Zahlira chu naute kan tur anga in chhal turin ni 10 velin kei aiin ka kal hma tir a, mahse Kâwl Police ten an lo man a, Paletwa ah an hruai a, a nauin a chhanchhuah hma, hun engemaw tichhung chu Jail ah alo zuk tang phawt a.
        Khumi (Matu chikhat) khua, Miza, Chhimtuipui kamah chuan pemthar angin ka Chhung chharchawpte nen chuan kan han in ziaklut (register) fel phawt a, Paletwa lamah ka kalsan leh ta a. Paletwa SDO leh Township Officer-te nen chuan kan inkawm a, Akyab kalna min buatsaih sak a. Akyab ah chuan Pakistan Vice Consulate a awm a, mahse a Vice consul chu Bengali anih avangin, a rinawmna Pakistan atangin Bangladesh lamah alo sawhsawn a, mahse ka zuk kallai tak chuan Rangoon atangin Pakistan Consulate chu alo zin a, chu nen chuan kan inkawm ta a. He ka zinnaah hian Zahlira nau Kawl Sipai pension Zachhunga chu tawng lettu atan hnungzui ah ka hruai a.
        Pakistan Consulate nen kan inkawm hnu chuan Burma sawrkar rawih Immigration Officer pakhat nen kan inkawm leh a, pawisa tamtawk pek chuan Burma ram khua leh tui nihna lehkha (citizenship) mi pek a tiam a. Chu Citizenship Paper hmang chuan Rangoon leh Kawlram khawipawh duh duha fan theihna tur ani.  Hrechiang thawkhata ka inhriat hnu chuan Paletwa lamah ka hawsan leh ta a. Arakan khawpuia kan Gen. Hqrs. Thar tur zawng chuan Zachhunga leh Khumi pakhat kuli(ramhnuai kawng hria) hruaiin ka chhuak leh ta a. June 2, 1972 chuan National Emergency Committee awmna hmun chu ka thleng ta hlawl a. Thiante sulhnu chhui lova, khân hran rekchawp kan ni a, ralthuam kan nei silova, a hrehawm duh viau mai. Pakistan Consulate, Rangoon ami hmangin Laldenga nena thu leh hlaa indawr pawqhna kawng hmungei dawna ka insawi hnu chuan, Kawl tawnga min tanpui turin Vanhlira ka thlang a. Kawl cheng 2000/- kengin Paletwa panin kan chhuak leh ta, pumpelh kan chhar thar avangin kan kallama ni 8 kan thang na-ah ni 3 chauh thangin Paletwa kan thleng ta a.
        Burma Communist Party leh Sipai-ho inkawp thar chuan Paletwa thlang lawka Police Out-Post pakhat chu an la a. Chu chuan Paletwa chhehvel chu ati ralti hle ta mai a, thil fello awmthei dawna ka hriat avangin Vanhlira chu Akyab-ah ka tir liam thuai a, ka hrilh angin Immigration Officer hnenah chuan Citizenship Paper chu a zuk lei ta a. A lokir leh thuai a, kan kal thla dun a, kei pawh chuan Citizenship Paper chu ka lei ve leh ta a; Chu Immigration Officer chu Laldenga leh ahote Akyab a refugee anga an luhthlak a lo check tu ber kha ani nghe nghe. Laldenga acheck tuma Pakistan pawisa cheng 2,60,000.00 a hmuhchhuah thu pawh min hrilh nghe nghe a. Arakan-a kan mite rethei taka an awm laia leh keini lah Mission hautak deuh mai kan hmabak lai a, Laldenga’n chuti zat zat cheng a kawl ani tih kan hriat chu mak pawh kan ti hle a. Kan Mission hi a hautak dawna ka hriat avangin, mangan thlavengah cheng dang engmah ka nei si lova, ka .22 Rifle chu ka hralh ta ngawt mai a. Chung pawisa hmang chuan Akyab atangin Rangoon chu kan thlawk lut ve ta rawih mai a. Silai man nen pawh Rangoon thlen meuh chuan cheng 1000/- chauh a bang tawh mai ani. Rangoon khawpui chu an khua leh tui nihna lehkha nen kan han fangkual ve ve a, Pakistan Consulate awmna chu kan zawng rilru ber a. Kan hmuhchhuah hnu chuan an diplomatic mail bag hmangin Laldenga hnenah lehkha ka thawn leh ta a. Rangoon a Vanhlira nen kan awm thute pawh ka hrilh a.
        Chutia Laldenga ka dawr pawh leh theih hun chu July thla chawhnu lam ani tawh. 1972 a Arakan lama Laldenga lehkhathawn leh chhawn dan turte pawh chu harsa tak chuan ka pe zel a. Chutia Laldenga zawkin mi rawn biakpawh leh ngaihna hrelo leh dapchhuak zolo a a awm laia, keimah bawkin amah ka han be pawp leh hmasa chu Laldenga pawh a lawm hle a, National Emergency Committee Chairman hnena lehkha a thawnah pawh min chhuan thu leh min chawimawi thute a ziaktel ve nual nghe nghe a. Chutia lehkha a indawr pawhna fel tawk ka siam zawh hnu chuan Pakistan Consulate a dak lo hlan chhawng tur leh chuta tanga lehkha rawn thawn leh chhawng turin, Rangoon ah chuan Vanhlira chu ka awmtir a, kei erawh chu 1972 October thla vanglai vel chuan Paletwa lamah ka kir ve leh ta a. Laldenga chuan NEC Chairman hnena lehkha athawn chuan hmana Dacca a anupui fanaute nen dan beha, a zuk zawng chhuak hmasatu ka nih thute pawh a chhamtel nual a, a dik takin kei anga hun harsa karah leh ral leh silai karah pawh a Laldenga hian Hqrs. A dawr theihna kawng zawn chhuahsak thei Cabinet leh Army hrang chhungah pawh midang a neilo ti ila, a sual tampui lovang. Vanhlira nen hian Rangoon a kan awmdun chhung chuan Laldenga lehkha hmuhte chu kan chhiar dun vek zel a, Foreign Aid chi hrang lakna tur kawngthar a hmuhthu emaw, kan awmdan tura thil ruahman a neihthu emawte ni lemlo, lehkha pawimawh nia kan ngaih em em loh chu, chutiang mi a rawn fakderna lehkhate nen pawh chuan, kan tiboral dun mai thin. Kawl teuh dawn ila a himloh a hlauhawm si, thawn zel dawn ila Paletwa thleng chuan a harsa lova, mahse chuta tang chuan helho chi hrang hrang leh Kawl sipai Operation kal vel karah, tawng thiam si lova inrawlh sek mai chu a felloh avangin, NEC thleng tur chuan dak kaltir zung zung ngaihna a awmlo. Inhlawhfa rinawm tawk hmuh pawhin, vawikhat dak tlangpuiah cheng 100.00 hlawh tur pawhin, mi hmuh a harsa em em ani.
        1972 October thla chuan Paletwa ka lo thleng a, chuta tang chuan Zachhunga leh Thangsing, NEC lamah lehkha pawimawh leh lehkhabu chhiartur tlem a zawng nen ka kentir a, an lo kir hnuin November thla-ah Bangladesh ram, Chaihkhiang khawram daiah ka han zin a; chutah chuan Lalsanga leh Nghaka, Chin Hills Affairs enthlithlai tura NEC atanga tirhte pawh chu ka hmu a, June thla a ka rawt anga Sanggu lui dai sek lova, rikrum thilah pawh Chaihkhiang dai vel rawn pan theihna ramhnuai tlangkawng zawngtu Kapzinga, Lalpianga, Vanlalsiama leh Dengzika te pawh ka han hmu bawk a.
        Chuta tang chuan lehkha pawimawh dangte leh Cheng 2000.00 NEC hnenah ka thawn a, Paletwa lamah ka kir leh ta a. Paletwa atang chuan Chhimtuipui hnar zawnga zawhin, Sinletwa (Salachhuah) lamah ka zin a, Krismas chu Kaisih Tlangah ka hmang a. Vanlalauva EAF (Emergency Army Force)  hotupa leh Biakzama te pawh midang thenkhat nen ka han hmu a. Chutih lai chuan Seikunga hnen atangin lehkhathawn ka hmu a, va enthlithlai turin mi ka tir a, mahse an fiah zawhloh avangin, Dec. 31, 1972 chuan Kaisih Tlang atang chuan Shullong Tlang pan turin ka zinchhuak a, Thiara Tlang kan ban a, a tuk 1973 kumthar Ni chuan Shullong Tlangah chuan Seikunga nen chuan kan intawk ta a. Demkhawsieka ho China ram kal turte pawh ka hmu hlawm a. Bangladesh Bawm rama zinchhuak NEC Chairman leh MP thenkhatte leh hotu dangte chu Munnuam lamah an awm a, chungho hnenah chuan kal turin Seikunga chu ka hrilh ta a. Zawi muangin keipawh chuan Munnuam lam chu ka pan a, chutah chuan chiangkuang deuh a kawmna ka nei a, uksak tlakah ka ngai ta lo tawp a, mahse kan hotu thenkhatte chuan an ring ang reng fu bawk si.
        NEC Chairman chu India nena inbiakna kawng zawng tura lo zinphei ani a, mi pahnih a tir a, an lo kir leh hnuin inbiakna pawh chu neih ani a. India Palaite chuan Lalnunmawia leh R.Zamawia thusawi chhunzawmpui an tum a, chuvangin fumfê nei lovin an inthen leh si. An lokir leh hnu pawh chuan India lam chuan India pawn emaw, chhungah emaw inrem tur tih indelhkilhna engmah nei lova, direct talks (Palai ruai lova inbiakna) neihpuiah an rawn sawm leh a; mahsae NEC Hqrs. Lamin Peace Mission (Remna Palai) hmang chauh a inbiakah an kar tlat avangin, chu indelhkilhna awm lova inbiak theihna hun remchang lo awm pawh chu a liam leh ta a. Chuvangin kan NEC Chairman S.Lianzuala chuan beidawngin min hawsan ta a, a rual hian hotu pawimawh tak tak dang pawh an haw ve a.
        NEC Hqrs. atang chuan Sunsawng vela Tactical Hqrs. hawn an rawn passed a, chuta hotu turin Party General Secretary Khawpuithanga an rawn tir a; tin, sipai pawh neihtel ngei a ngaih avangin a hotu atan Haleluia an rawn tir bawk a. Sipai Section khat awm lek nen an lo kal a. Khawpuia chu a inti thu hle a, a lal bek bek hle, âwm pawh a âwm hranpa lo. Party Gen. Secretary hna leh Tactical Hqrs. Pahnih sawrkar thuneihna sangber chelhkawp thei tura 1969 August thla tawp lama Chhippui khua a cdan kan siam palzut a, party hna leh sawrkarna chelhkawp tura lal-thar hovin an rawn tirh ani mauh mai si lah tak a. Mahse a in enkawl thiam lova, damdawi lam a ei, a in, a injection bawk, a ti lutuk lam deuh ani ta ve ang, a kulcho phah ta zawk a, cheng tam tak sengin Chandraghona Christian Hospital-a in enkawl leh hnu-in, tha thei chuang lovin, a vau haw tak S.Lianzuala te hnung deuh ah chuan India sawrkar a in surrender turin a kir ve leh ta a. Party hruaitu nih leh sawrkar hna chelhkawpna pawh chu a tawp ve leh ta mai a.
NEC leh Laldenga inkara Palai vakvel ka ni a, chuvangin Burma lamah bawk ka let leh a, 1973 September thla chuan Rangoon–ah ka thlawklut leh a, cheng leh lehkha pawimawhte hawnin Akyab ah chuan ka lo thlawk kir leh a, Paletwa lamah bawk ka lo chholeh a, chuta tang chuan Bawm ramah ka kal a, Lalhleia Hnunnuam vela chamthin chu sawmin, Krismas dawn ruai chuan NEC lam pan chuan Bawm ram atang chuan kan zinchhuak dun ve leh ta a. Krismas chu ram palailengah kan hmang a, chawhmeh kan nei lova, mahse chawhnulamah chuan Saichal pakhat ka kap hlauh mai a, mi pasarih lek, chakvaklo te te inkawp kan ni lehnghal a, sa kan la bang tam ngei mai. Tun tuma Bawm ram atanga kan zinchhuah dun dawn hian Lalhleia hian ka pa thih thu, hman deuh ami tawh chu min hrilh a, ani leh thla ziaka rawn thawntu Hrangkhuma lehkha lah chu a rawn tobo tawh bawk si! Kumthar hmalawk in NEC awmna hmun chu kan thleng a, chutah chuan Kumthar (1974) lawmna te kan nei a. Ro kan rel reiin kan rel tam hle. Maj. Khualchhawna-ho in India rama Uniforms tur an rawn hawn teuh va, India nena awmze nei deuh taka inbiakna nei atan NEC chu a duhthu pawh a rawn sawi ngun ve hle. Keipawhin inbiakna neih chu ka sawi uar pawl tak ani reng a, mahse kan hotute leh rorelpuite ka hmin zo rihlo ani.
Tactical Headquarters hmingthlak a, LOC vuah ka rawt a, LOC Sunsawng velah hun nise, sawrkar aiawhtu pakhat leh sipai section khat velin enkawl se, tin, dak ka rawn hawn thinte leh Zoram lam atanga thuchah leh dak lokal intawhkhawmna leh, NEC lama lo hlanchhawnna hmun tura ka ruahman ani a; Chulo rengah, Bangladesh a pawl hrang hrangte pawh NEC biak duh sn awm chuan, an thu leh hla lo ngaithla a, NEC a rawn hlan leh chhawng tura LOC ah chuan sawrkar aiawhtu chu awm tura ka rawt ani a.
NEC a ka chamchhung hian Mizoram U.T hruaitute hnen atangin zualko an lo kal a, inbiakna neih an duhthu an rawn sawitir a, chutia ka lo hlawhchham pui hnu pawh chu nise, Maj. Khualchhawna ho leh zualko dangte’n an rawn tuihnih sek takah chuan inbiakna neih chu kan duhtlang ta a. NEC Chairman, Malsawma Kawlni leh Chawngzuala an kal a, khualchhawna leh Vanlalauva’n an zui bawk a. An kal hma chuan kimchang takin thu engkim kan inchah vek a. An hnung deuh ah chuan keipawh chu NEC atang chuan Bawm ram panin ka zinchhuak ve leh ta a. Malsawma Kawlni leh Chawngzuala zin lo haw leh lai chuan Hmunnuam ah ka lo la cham a, kan Independence Day lawmna pawh Hmunnuam-ah chuan kan neiho nghal a.
Chumi hnu chuan anni NEC lamah an kal a, kei erawh chu Pankhiang leh Ruangsuri khuate paltlangin, thimdawnah Bandarban lut thla-in Chittagong lam panin ka kal ve thung a. Hapta hnih lai ka chamhnu-in ka lo kir leh a, damdawite leh NEC mamawh tur lehkhapuan leh thil tuldangte ka lei bawk a. Tin, malumghat lam pawh ka tlawh a, chulamah chuan thian pakhat ka chhar thar a, chumi Office hmang chuan Laldenga chauhlo pawh, khawvel hmun hrang hranga mi pawimawh dawrna kawng ka hmuchhuak leh bawk a. Tichuan, Burma lam hmanga kan indawrna kawng hi lo ping tehreng pawh nise, Bangladesh kaltlanga ramdang dawrna kawng chu ka sial zo leh ta a. Tichuan. LOC ah ka thil leite chu hlanin, Burma lamah bawk ka liam leh ta a. Helaia ka kalna kawngpui ber chu tunah chuan, Bangladesh lam atang chuan Chittagong atanga Banderban, lawngin Ruma Bazar, Ruma Bazar atangin Sunsawng, Thingdawlte, Salopui, Chaihkhiang khawram, Pi lui kanin Kahtaung liamin, Burma lam khaw tawntirh khangtlang-ah, chuta tangin Miza, Chhimtuipui kam khua, chuta tangin lawnglengin Paletwa nikhat leh chawhmain chhuk zawngin a ban theih, Paletwa atang chuan Meilawngin nikhgat leh a chanve kal lehin Akyab a ban thlen theih, chuta tang chuan thlawhtheihna-in Rangoon darkar khat leh a chanve chhunga thlen theih ani. A chang chuan ramri kan kawngdang ka nei a, chu chu Paletwa atanga a chho zawnga Chhimtuipui dung lawnglenga zawhin, Miza khua pawh pelh chhohin, Salachhuah thlengin lawnglengin kan kal a, Salachhuah hi Kawl Police Outpost neihna hmun anih avangin hel kual deuh atul chang a awm fo. Chuta tang chuan khawthlang lam hawi deuhin Thiara tlang khuaah kan kal a, chuta tangin Sekulh lui kanin ram palailengah, helho leh Kawl sipai inpel reng rengna kawng mumal vak lovah kan kal a, Ungsiwah khua kan paltlang a, chuta tangin, Karmang luidung zawh chova, Langkadu tlang kan lut a, chuta tang chuan Chaurau (Mire khua) paltlangin Sunsawng ah bawk kan lo lut thin. Sunsawng lam atanga NEC awmna lama kaltur chuan Theikhiang, Rawrengramro khua paltlangin, sunsawng luidung zawhin thallai chuan, furlai chuan kawng a awm bawk a, Canhiong khua Maria leh Bawm inchawhpawlhna khuaah, chuta tang chuan, Rimaiphaw-ah Bangladesh a Bawm ram khaw tawp ani a, chuta tang chuan ramhnuai khan tha hria leh kaltlang thang ngalchak tan chuan khaw tlawh lova ni 4/5 kalin NEC hmun a thlen theih ani. Kal thanglo tan chuan Sanggu lui kan kân zing si a, sulhnu a tam si a, saitluang zawh nuam tak tak nen, Mire Tlangpui lawnhma pawhin a thangrei theih phian mai.
1974 July thla chuan Rangoon atangin Vanhlira Paletwa-ah alo chhova, thu leh hla kimchang deuhva kan sawi hnu a, lehkha pawimawhte leh chengte kan inhlan hnuin, Rangoon lamah chuan a kir leh ta a. Kei pawh fimkhur thuah Kawng pangngai Miza a kir lovin ka kalchho zel a, Sinletwa atangin Thiara tlang lam paltlangin Bangladesh lamah chuan ka kir leh ta a. LOC atang chuan ka thil hawnte chu NEC lamah ka thawn vek a. Ruma Bazar ah ka chhuk a, Police ho Speedboat (OBM) ka hmang a. Banderban lamah ka kal a, chuta tang chuan Chittagong ka zuk dawr leh a. Damdawi tamfe ka lei a, ka lo kir leh a, National Emergency Committee lama thawn tur leh LOC a an hman turte chu ka supply vek a, tlema zawng chu mahni inven nan leh mi ngaiha zawrh nei anga ka lan a, ramri kan tawn sek, rinhlelh kai awlchi tak ka nih avangin ka keng zel bawk a. Burma lamah bawk ka lut leh a, zawiin Sinletwa ah ka lut a, chuta tang chuan Pathian Tlang lamah ka zin ve ta a, hapta khat vel ka cham hnuin Paletwa lamah bawk ka kal leh ta a.
Ralachhuah leh Pathian tlang atanga thian pahnihte nen chuan Sinletwa atang chuan lawngin Paletwa lam kan pan tlang a. October Synday vawihnihna zing dar 9 ah Paletwa kan lut a. Mahse paletwa luhleh chu ka tan alo tih mi tawh hauhlo mai a. Thlan tlang Pawi tlangval Thawngsaia, Chin Hills atanga sumdawng paha Bawm ram Bangladesh a veivak thin chu, a chetdan an duhloh vangin kan LOC amite chuan an lo that a, a thianpa Sangchhawna tlanchhuak chuan Cox’s Babar paltlangin Buthidauna leh Maungdaw kaltlangin, Akyab lamah a lut a, chu chuan Underground Government of Mizoram tana ka thiltih leh chetdan leh ka nihna leh ka tangkai ziate Akyab-a Kawl sipai ho hnenah chuan alo hrilh vang ani. Chuvangin, a fala mi kahhlum nghal tumin, Gunboat hmangin, Burma Special Force chu Platoon khat ralthuam famkim nen Paletwa lamah an lo chho alo ni a. Paletwa lawng kaina velah chuan min lo zawng vut vut reng tawh mai a. Chumai lai karah chuan an innghahna kaichhak deuh va inghat a, laina In a lut mai kan ni a, lawngleng satliah hmang kan ni a, an hmuh lovin kan kai a, thil awmzia laina, In hmawrtawnga miten min hrilh veleh chuan, a rang thei ang bera kir leh turin min tir nghal a. An hmel en reng reng pawhin an zam thawkhat hle ani tih chu a lang reng mai a. Keini pawh chuan rei rial lovin, kan chhuahsan ru leh ta a. Ka thian pahnihte chuan an thil ken zawng zawng chu an tangka te nen, chu In ah chuan an hnutchhiah vek a, kei erawh chuan ka thawmhnaw khai hnawksak deuh tihloh chu ka hnutchhiah ve lova; tichuan Khumi pa naran, luidunga vaihlo hmun thlo tur emaw, nghakuai kam tur ang deuh a inbawl danglamin, kawr ha lovin, pawnfen kan sawichhing a, luihnar lam pan chuan hmanhmawh takin vaukam nemah kan inkarchho let ta ngat ngat mai a. Ni a sa in, chhun a rei duh hle. Mi zawngtu Kawl sipaite chuan ka penna khua Miza ah chuan camp an siam a, section khat vel chu chutah chuan ka luh leh hun nghakin an indah a, a dang chuan Miza leh Paletwa inkar Chhimtuipui dungah chuan gunboat in min zawngin an tlan let sek mai a. An lawng thawm chu hla fe atang pawhin a hriat theih a, kan hriat veleh remchang kan melh a, an lo lan hmain vaukamah Khumi kuli-ho zingah te, vaihlo hmun thlo-ho zingah te kan tawlhchhuak a, min tlanpelh hnuah chuan kan inkar ve leh ta zel a. Paletwa atanga luihnar lam hawia nihnih kan inkar chhoh hnu chuan Tur Bazar, Miza thlang deuh kan ban a, a tuk zingah vartianah kalleh ka rawt a, mahse a tuk zing vartian chuan ka thian pakhat, Ralachhuah ami muanchan avangin, mi zawngtu sipai lawngleng leh kea vaukam hruta Miza atanga lo chhukte nen chuan zing darriat rik dawn tepah Tur-ah chuan kan intawng ta a. Min rawn hnaih lutuk hmain engmah keng lovin lawngleng atang chuan saruakin ka chhuak a. Kawl kuli pawnfen mawngtam langa ka fen hnu chuan, ka rolex sana chu ka pawnfenah chuan ka paipawn a, tawnzau takngial pawh ha lovin bazarah chuan ka lutchho a, dawrah ka lut a, an lo lut ve a, kawmchar huana ekin lamah ka relhruk san a. Dawrah chuan an thut tak reng avangin, ek-in atang chuan ka chhuak a, khawlai huan leh hnim karah chuan an hmuh lovin ka relhru chhuak ta a. Darkar khat aia rei mah hnu-ah chuan a him lam chu ka vak thleng tawk a, luihnar lama bazar kai chhakhret-ah chuan ka thiante chuan lawng nen chuan min lo nghak a, ka vahvelna ah chuan ka rolex sana lah chu ka tibo hlen daih lehnghal a. Tichuan, Sinletwa lam panin Chhimtuipui kam vaukam nemah chuan kan inkar chho leh ta a, khawthim hma deuhin Sinletwa kan thleng a, kai chhak-ta-zawk ah kan kai a, laina In-ah chaw tlem hmanhmawh takin ka bar a, thim hlim chuan Kaisih Tlang pan chuan kan chhuak leh ta a. Kan chauh tawh avangin, khua ban lovin, taithar sengho thlamah chuan kan riak a, Kawl sipai ho man phakloh phei zawng la nilo mahse, an hualchhung anih tawhloh avangin, thinthi-in zankhat chu ka han mu leh ta a, a nuam hahdam kher mai.
Kan ram leh hnam zalenna atana kan beihnaah hian hrehawm leh ral karah Siamtu bak lei dana vengtu nei chuang lovin, a tlachawp finrawla inhumin, buk nghak ve hman lova ka kalna zawng zawng ka han ngaihtuah nawn hian, Khuanun beng lo chhungawng sela, ka nihna anpuiah chuan, hrehawm leh harsatna leh hlauhawm suttlang tamah mikhum an awmlo. A tukah chuan Kaisih Tlangah ka chhova, Ralachhuah lamah ka chhuk leh a, chuta tangin thian pakhat atir atanga Pathian Tlang atanga min zuitu nen bawk khan, kan lut chho leh a. Thlen In tha tak tak ka nei a. Kawl sipai movement pawh hma tak taka hriat theihdan tur ka ruahman fel thuai thuai a, khua a mi tlawmngai leh khawtlang hruaitute thatna leh Val upate tlawmngaihna avangin, he khuaah hian, englai mahin hlauthawngin ka awm ngailo. Ka cheng hawn tur Paletwa lama tang a awm avangin mi ka laktir a, ka mi tirhte’n harsatna an tawh avangin ka nghak ta reng a, Krismas thlengin ka awm a, 1975 Kumthar Pathian Tlangah ka hmang a, khawtlang an hlim tlang viau zel. Kan sipai ‘K’ Battalion awm ve te erawh chu an sipai deuh ani mai thei, rin aiin Kawl sipai leh Police ho lakah Khawtlang hruaitute’n hliahkhuh har an tiin, an mahni vangin tuboh leh dolung inkara leng anga inngaihnate pawh an nei hial niin ka hria.
1975 kum tirah chuan Liandawla, Dy. Secy. To the Govt. leh Sipai min hruai tur LOC atangin ka chah a, Sergeant Mangthawnga leh Sipai Section khat vel, ralthuam tha tawk kengin an lo thleng a, tichuan January thla chawhma lamin Capital lam panin ka kal chhuak ta a. NEC ringawta kalzel chu kan hruaitute hovin an duh lova, chuvangin Laldenga awmloh hlana a sawrkar-na lo enkawl turin Vice President an lo thlang a. Tlangchhuaka chu thlan ani a. Chuvangin, National Emergency Committee(NEC) pawh thiat ani a, NEC chu Capital vuah alo ni leh tawh a. Arakan atangin Bawm ram Bangladesh chhungah an lo tawlh let a, Rimaipaw khawchungah hmun an khuar a, LOC paltlangin Capital lam chu ka panzel a, cheng te ka hawn hnem bawk a, kan in hmutir chu kan hlim tlang hle. A tlachawpa rel ngai awmte kan rel zawh hnuchuan Capital leh LOC damdawi lam leh thildang mamawh leina turin Chittagong lam zinturin ka chhuak leh a, Hmunnuam khuaa ka cham laiin, Rochunga Pudaite hnen atanga zualko, keimahni hote, mipathumin min rawn nang a, Capital lamah min kirpui leh a, Capital-ah engkim urhsun taka kan ngaihtuah hnu-in, kan sawrkar chuan kei leh Lalhleia kal turin min ruat a, Liandawla’n mi zui bawk a. Min lo hmuahna Parva Camp chu 1975 Good Friday chhunlai takah kan thleng a, khua a lum hle. Rochhunga Pudaite thiamloh nge SIB-ho thiamloh, rin aia rei inhmuh ni tur chauh pawh inhrilh thei lova min chamtir hnu-in, Ningani ah chuan ka hawnsan leh ta a, la cham atan min duh vei nen engmah hriatfiah nei lova pawng cham ngawt ka duhloh avangin ka hawsan tur pawh chu SIB Officer chuan hrilhhaithlak ati hle. Keipawh chuan, engkim ruahman lawk sa vek nia ka inngaih avangin, chutia khawtlang rin aia rei kan awm avang leh, ‘la cham rih rawh u, khawngaih takin la nghak rih rawh u’, tih vang ngawt a nghah leh tur chen hrethei chuang silova cham thin chu, ‘inbiakloh an va han hlau em,’ min tihna tur anih theihavangin, kan hnam leh zalenna sualtu pawl zahawmna humhalh nan, ka haw tauhsan ta ani. Kan Pawl ah hian, a lal ber berte pawhin, “In ramah min la lut ula, in constitution ruangam chhungah remna kan siam ang, in constitution pawh ka pawm ang,” tiduhte an lo awm anih pawhin, chutak chu A Dumpawl nihna anih avangin, hnawl chi ah ka lo ngai a, ka hawsan ta ani.
 1974 kumthar hlima Capital a kan rorelna ah, India nena inbiakna neih ka rawt a, indelhkilhna awm lova inbiakna, Peace Mission hmang lova inbiakna a awm theih laia, kan Party President anih laia Tlangchhuaka’n mi chhanna leh Biakchhunga mi chhannate kha ka hrereng thin. Peace Mission hmang lova, indelhkilhna awm lova inbiakna min hnawlsak a, chutiang thil min hnawlsak hnu leh, a hnawltute ngei khan, hun inher zelah finna anchhar tlai khawhnu ve leh a, an harhchhuah ve hmain thihna leh chhiatna leh tuarna alo thleng leh teuh hman si lawite hi chu a pawi ka tiin hrehawm ka ti chungchuang bik ani.
Rochhunga Pudaite nena kan inbiak leh zawh hnu chuan zawi zawiin Chittagong lamah ka zin a, damdawite ka lei a, Capital lam chan tur leh LOC chan turte chu LOC-ah ka dah a. Tichuan Chin Hills Affairs enthlithlai pah leh Rangoon lam atanga Vanhlira hnena lehkha lam pahin Burma lamah bawk ka lut chho leh a, Pathian Tlang lamah ka innghat a, chuta tang chuan Paletwa lamah mi ka tir a, fur chhelai ani a, a ralmuang bawk a, zin hleihtheih anih loh avangin, fur chhe zualpui chhung chu ka cham a. Chutia kan chamchhung chuan zankhat chu All India Radio hian, Bangladesh-ah Sipaiin an sawrkar an pawnglak a, Sheik Mujibur Rahman an that tih India Independence Day zan chuan an rawn puang tlat mai a, ka hote leh thiandang tlemte nen ka thlen In ah chuan darkar khat vel chu a sunna inkhawm kan nei nghal a, mi hmutute erawh chuan ‘In lawm ani zawklo maw?’ te min ti lehnghal. September thla alo ni a, Capital lam panin ka chhuak leh a, Bawm ram ka zuk thlen chuan hmana Parva Camp ka chhuahsan dawna Rochhunga hnena lehkha thawn chhanna pawh alo thleng ve leh ta a.
Tun tuma alehkha ah chuan Rochhunga chuan a rilru leh tum dang pawh a rawn ziak chiang ta deuh a. Chittagong a lo zin a, chutah keini kan kaltheih chuan inhmuh a duh thu a rawn sawina ani. “India nena in inkara buaina hi Constitution of India ruangam chhunga remfelna pawm thei turin in rilru inkau ula, theihtawpin kan ram leh hnam chanvo that nan India sawrkar chu kei pawhin ka nawrpui ang che u,” a rawn ti ani ber a. Tin, Good Friday laia mi a rawn lam lawk theihloh vanga pawi a tihthute pawh a rawn ziak tel a. Chu lehkha Tlangchhuaka’n a chhanna ah chuan, “Constitution of India ruangam chhunga insiamremna pawm thei tura mi biak I duh hi, awmlo ka ti a, nang leh zelin hetianga mi ti hi awm ka ti lo hle; mahse, thian ang erawh chuan a remchan chuan ka duh alawm” ati a, chu lehkha chu Rochhunga hnenah thawnsaktu ka ni.
Capital ka tlawh hnu chuan Bangladesh sawrkar thar chetzia enthlithlai-in ka zinchhuak leh a. Ka zin hlan hian India SIB Officer kaltlanga Laldenga’n Tlangchhuaka hnena lehkha a rawn thawn chu zualko-in an rawn hlan a. Laldenga’n India nena inbiakna kawng a zawn avang leh chumi atana boruak ralmuang siam a tul avangin a lehkha-ah chuan Laldenga’n Tlangchhuaka chu kan sipai-te Operation chawlhtir turin a rawn hrilh a; mahni tawka awm leh awmlo thlir thiamna a neihloh vang nge, Laldenga thu anih phawt chuan Isaia thu ai mahin a pawm mai zawk, hriatthiam a har hle. India sipaiten Operation an suspend ve dawn pawh ani silo, keini lam zawkin kan sipaite hnena ‘Operation Suspension Order’ han pek chu, sipai-ho pawhin an fin chuan engang lekin ngai ang maw? ka ti zui vawng vawng mai a. Indo laia remtih dun vanga hun thuhmunah tanrual a, inkahhai tawn ve ve chu, thil awmlo pawh ani ngailo, mahse zalenna sual laia India lamin inkahhaina an neihloh laia keini lamin inkahhai han puan chu, Laldenga thiltih makte zingah hian a mak pawl tak niin ka hria. Tlangchhuaka chuan, chung zualkote hnenah chuan lehkha a thawn a, Biakchhunga hnenah an pe a, order a hmuh veleh Biakchhunga chuan Operation zawng zawng chawlhna thu a puang a, chu chu All India Radio pawhin October 31, 1975 zan khan Mizo hunah a rawn puang anih kha. India lamin inkahhaina anpuan loh laia keini lamin haina puan chu, inkah kherloh pawhin kutthlakna leh kawngdanga tharum thawhna kan neih chuan, chu chu ‘suspension of operation’ tih chuan huapin ngaih ani bawk si a; kan sipaite chu hotute thuawi lova kutthlakah a chantir thei a, anih loh leh operation suspension order bawhchhiatna-ah Vai lamin an lo chhinchhiah thei bawk a; nikhua a rei hnua hotute leh anhnuaia thawktute tanlakna tiremlotu ani thei tih hriatloh pawhin, rin chi chu ava ni tak em!
 Hetih hunlai hian Rochhunga rawtna angin amah hmuh tumin Chittagong lama kal tumin ka inkau reng a, ka zin ta nge nge a; ka zin hlan chuan Laldenga hnen atangin kohna Tlangchhuaka chuan alo hmu a, mi pali a rawn kova, a bik takin Tlangchhuaka Vice President leh, MNF President Chawngzuala leh, Army Chief Biakchhunga a rawn hminghmerh a, a palina atan chuan Cabinet Secretary Lalhleia an hruai tel a. Parva Camp a lo luh a, chumi hnua SIB-ho hruaina a Delhi lama kal zel a, an cheng (Intelligence Fund) leh an siamchawp sak India Passport rinchhana, Rome lamah Laldenga hnena kal tur ani a. Rome a an zuk nan hmanloh pawhin Intelligence ho thlawp a, a awmna lam apianga hruaizel tur anni a. Europe ram thenkhatte pawh Vai-ho chuan an fanpui a, chumi chhung chuan Laldenga pawhin a koh a te chu alo hmu hman tawh ani’ang chu, lungrual takin an lo haw ta a. A hmalam zawnga indelhkilhna awm lova direct-a inbiakna hnawl thintute leh, Rochhunga hnena lehkhathawn hnuhnung zawkah pawh Constitution of India ruangam chhunga inremsiamna pawm tura inkausa tura ani leh zelin a han daikhalh chu a duhlohzia pawh ziaktu ngei khan, Laldenga rawt anih vanga a ngai bawk hahipa an han faktlawr leh si te hi, ngaihsan tur nge an nih ngaihsanloh tur hriatthiam a har zo e. Lungrual sa a Delhi lo lut lehin, February 11th, 13th,16th,17th leh 18th,1976 chhung khan India Sorkar aiawhtute nen mumal takin inbiakna an neih zawh hnu chuan, Constitution of India ruangam chhunga inremna pawmlo theilo tura inbiakna a luh leh hnuhnawhte, Peace Mission a hnek a, direct ah pawh a mawng phawngsa a an angchhunga luhte hi, Laldenga’n a chelhloh vang nge, Vai fin a daikhalh hneh vang hriatthiam harsa ka ti. Nikhua lo rei se, hmana kan duhpuiloh avanga hnawlhnu-te leh kan hrualzawi hnu tamtakte khan, an chunga Laldenga hovin kan tih ang khan min tih ve duhloh pawhin, kamchhe tleuhnan, a tawp thleng a Laldenga zuitute hi min hman pawhin, zah mai loh chu kan bauhlet vak ngaihna avâng duh dawn tâ zawng anih hi!
  A Dumpawlho leh East Pakistan an tlawm zawhhnu a, Lalnghenga leh Vaninmawia’n indaikhalhna awm lova inbiakna an rawn zawn hmuh uksâk lohte, Sailianpuia leh Laizova tira S.Lianzuala’n inbiakna a han zawnhmuh, indaikhalhna awm lova, amaherawh chu palai hmanglo inbiakna duhpuilo tute, a hnu leh zelah pawh Constitution of India ruangam chhunga Settlement nei tura inbiakna rawttute rawtna hnawlthlatute leh, palai hmang kherlo pawhin, indaikhalhna awm lova remthu sawi rawttu ka nih laia Vailam tanga mi puh duhtuten, tuna hetianga Laldenga rawtna anih vang leh, vai chenga alo tlawn hneh avanga a hmaa an hnawl zawhhnu an han pawm leh phawt mai hi, kei zawng,  a insiamremna tur lah India Constitution ruangam chhung tih langsa, direct a inbiakna lehnghala han luh leh chu zahthlak pawh ka ti, mahse hotulawk zualte’n anlo lungthlukpui hnu leh, chumi hnua Calcutta Khawmpuiah pawh a saikalh zawnga vote awmhlek lova kan lo ‘Amen’ pui leh tak bawk si-ah chuan, Mau tâm laia Awithangpa mangang tihngaihna hre lovin,
 “Lal Awithangpa’n ka tuar bil leh hlei lawng e,
 Duh leh tâm zâwn rawh se, Mau zawng zawng…..” ati e, an tih ang ziazangin, hotute’n hma an hruai ngam phawt chuan, Vai do zawng mahin hrehawm tinreng tuarin ka zui tawh a, remna kawngah phei chuan ka zui ngam lehzual ang. Constitution of India ruangam chhunga insiamrem naah chuan Mizo fate chanvo tur chu engang tak nge ni dawn tih lang rihlo mahse, lungawipui ka tum ta tlat a. Zofate tuarna leh Zoram tuarna zawng zawngin Zofate tana chanvo thaber a hlawhtheih nan, Laldenga chuan, Vai-ho angchhung muanna thlen hnu leh, an sum rinchhana nupui fanau chawm a, a fate zirna tha bera aluhtir tawh hnu, an khabe liam changa an thlengtlawr zuana a awm hnu hian, Jammu and Kashmir leh Ralleng chanvo aia sangte chu karchhuak zolo pawh nise, ka la ngaihnathiam tho va, kan nunna leh hriselna siamtu zarah a that phei chuan, zalenna sual tura a hruaichhuah India hnena a hruailuh leh takte zingah hian, a chawh berah chuan tan ka inring rihlo phawt ani.
        Amaherawh chu, hei hian mitihrehawm thin: Mahni chhia leh tha hriatna hmang theilo leh Laldenga pawla awm a, ramhnuai sawrkara hnathawh a, sipaia tante hi zalenna sual emaw inti a, Laldenga hnen atanga Order thar hmu si lova, MNF sawinawi leh Laldenga thiltih sawisel kai, lo sawisel vanga thin tirim a, khawimaw laia kutthlak duhtu an awm chuan, Laldenga’n chhechhama tharum thawhna bansan a remtih hnu leh, activities zawng zawng suspend a remtih hnu hian, a zuitute thiltihah mawh a phurhsak dawn lova; hetiang remthu a lailawka thlun anih hma, indo vanglaia kutthlakna pawh, remthu sawilaia vaiin phuba an lakduh chuan, Vai ram leh Vai dan leh Vai court-ah lo chuan, Vai leh achhawrte Laldenga’n a khin theih dawnloh avangin, indonaa fel leh huaisen, entawntlak pawh nise, mahnia âwm leh âwmlo thliar thiamlo leh rawlthar thil la hrechianglote nen hian, tul lovah kut an thlak emaw, anmahnin sawrkar kut an tuar emaw hi ka hlauhthawnpui em em ani.
       
BARHLUIH DAN BU (Imposed Constitution)
        Mizoram Assembly a membr zawng zawngte leh Chief Minister leh Minister leh Mizoram Constituency atanga thlan Rajya Sabha Memberte pawh chu, 1976 July thlaa Laldenga Pamphlet pahnih chhuah leh tape record-a a thu rawn sawiah khan, barluih constitution hmanga thlan leh din annih avanga bang vek tur leh remna leh muanna thusawina daltu annih avanga bang tura a karna kan chhiarin kan ngaithla   theuh awm e, lo record leh chhawng leh lo vawng tha pawh in awm nualin ka ring. MISA leh UAP Act. Pawh sut turin a nawr tel a nih kha. Emergency a tawp a, MISA pawh sut ani ta. Mizoram Assembly pawh an hun a ral dawn tep avangin rei awh tawh chuang lovang. Hengte hi thuthlung Hlui ang maia hman chunga liam mai tur an ni. A liam ta mai reng a. Hun laklawhah inthlanna a awmhma atanga Zoram rule tur chuan barhluih danbu-in thuneihna apek hmangin, India president chuan rule(rorelna) chu a rawn barluih alo ngai ta a. Laldenga’n Barluih Danbu hmanga thlan anihna avanga bang tura a kar vanga UT sawrkar chu thiat pawh niin an lang lova. An hun zo tawh, emergency avanga inthlanna awm remchan theihloh vanga pawhsei sak mai anni a, chuti chung pawh a an hun a tawp tak vanga tiltiak ta anni ber a. Zoram hi rambuaia an chhal a, rambuai a inthlanna awm/neih hi remchang lova India sawrkar-in a ngaih phei chuan, President’s Rule hi a barhlui ta sa sa, a tawp dawn apiangah an barlui zel thei bawk ani tih pawh hriatreng a tha. People’s Conference (P.C) pawhin U.T that leh President’s Rule barhluih chu an duh a, an sawimawi bawk. Sawrkar laipuia Congress an tlawm hnu leh Zoram Lok Sabha inthlanna-a P.C an chak hnu chuan, Zoramah President’s Rule hi barhluih ni ngei se, tih boruakah thuthang a punlun hle. A duh tute tan chuan sawinawileh hnuhnawh chu a awm silo. President’s Rule ah barhluih ani ngei ta bawk si. Hun inher zelah Mizo Union (M.U) emaw, P.C emaw M.D.F. pawhin Mizoramah Majority sawrkarna an la din mai thei, tukhaw huatthu ni suhse, zeldinna-in ka han kalzel phawt ang e, lndia sawrkar laipui chakna rinchhanin, chhuanlam thatak chharchhuakin, Janata Party chuan President’s Rule barhluih Zoramah hian an la ngen ve mai thei, an in ngen chhawk zina, Prsident-in tul nia a hriat bawk si chuan a rule a rawn barhlui fo mai thei bawk. Zoram mipui harhchhuah hma chuan President’s Rule barhluih duhna leh duhlohna hi a fingn zawk leh a a zawk hrilhfiah lo tum sek hi a hunlo; Muhammed Bin Tuglak, hmanlai India Lal ropui tak pakhat pawh kha, a hunlai chuan a mite aia a filawr avangin, Historian tam tak chuan a thiltih kha an nuihzabur a, Lal â ah anpuh mai a nih kha, Gallileo leh Bruno leh mifing dangte pawh kha, an finna leh an thudik hriat tawmpui phalo an tam luat avanga thimloh chang annih kha, tupawh fimkhur a tha.
        Awle, 1977 March thla a Lok Sabha inthlanpuiah chuan Zoramah chuan P.C an chak a. Mizoram Assembly inthlannaah pawh an chak leh ngei beisei leh rin hi a sual rih lovang. Mahse barhluih dan bu hmanga inthlanna anih vaih chuan mi tumruh Laldenga hian mahni thusut leh hni hne ai chuan, bang vek leh turin a la karlui leh mauh mai thei ani tih hriatreng a tha. India Constitution rungam chhunga inremsiamna ala neihhma si, barhluih danbu hmanga thlantlin sawrkar chu, a pawl leh a chelhtu mihring chu tupawh nise, bang tura kar tlat hi a tanfung ani si.Chutiang chu a kar zel siloh chuan, Mizoram UT sawrkar hruaitu hmasa berte thuneihna paihthlaksak hi a tum ber alo zawk alawm tih ring leh sawi pawh awm se, hnial a hrehawm viau ang. A tir atang rengin District Council atanga amah bantu, Union sawrkarna, a hnuah chuan Congress ah pawh inlet mahse, Hrangaia leh Chhunga leh Rawnga teho tangrual sawrkar chhutchhiat nan ringawt a, chhuanlamah Zoram thalaite Independence sual tura mi fuihpawrh siin tum tak tak anih lohzia a lan leh si chuan, ‘Pathian leh kan ram tan’ tia nunna leh engkim chan a, do leh tuar leh fahrah leh hmeithai leh kuttual leichham leh ram tuileilo heti zozai puntirtu hi, tawngkam thiam thu hla a sawimam leh chu a huphurhawm duh viau ang. MNF ni velo pawhin In leh lo, buh leh bal, inchhung bungrua leh rotha tinreng, a man chhiarsenloh an chanphah bakah nunna chan pawh an tam em em a. Mahse ram leh hnam zalenna tur nia kan rin leh beisei vanga tuarthiam tura kan lo zitir hram hram thin kha, a tawpa chu thuneihna chelhtu an inthlak vanga, ‘Barhluih Dan Bu’ pawh ‘barhluih’ ti leh phallo anih chuan, Zoram leh Zofate an lo finchhuah hunah chuan Laldenga chawimawi leh rel duh hi a tunge tam zawk ang tih sawiphak ani lo.
      

*****










        Mizoramah Engvanginnge Muanna a thlen har?

March 1, 1969 - July 1, 1976 inkar chhung, Kum 10 a lenglo-ah hian Laldenga hruai MNF pawl chuan, India awpna hnuai ata Mizoram lakhran a, Independent Sawrkar hran neih tumin thisen leh nunna hla tak namenloh a sengin, fahrah leh hmeithai leh piangsual leh kuttual leichham leh ramtuileilo nasa taka punphah khawpin, In kang tam tak a chhunga bungrua chawpa halral tawh phahin, buh leh bal pawh namenlo a halral leh chhiatphah khawpin kan dova, mahse kan ralthuam leh tha chuan India kan do hneh lova, anni pawhin tharum ngawt chuan zalenna movement chu an tichimit thei bik lova; mahse buaina reh lova do zel a, nunna leh thisen senbelh a, hneh chuang si lova mipui vantlang tuarna thlentir bawk si ai chuan, remna leh muanna thlentir a, tharum thawhna zawng zawng pawh chhechham bansan kan lo remti ta ani.
Calcutta Inkhawmpui
Pakistan Inkhawmpui atangin mi diplomatic Office kaltlangin India sawrkar hnenah Laldenga chuan vawiduailo lehkha a thawn a; India mi anihna anga amah an pawm leh chuan India Constitution ruangam chhunga Mizoram buaina reng reng inremsiamna a pawm duh tur thute a hrilh thin a, hun engemawti hnu-ah chuan India sawrkar pawhin anlo ring ta a; Pakistan khawpui atang chuan Laldenga chu a nupui fanaute leh Mizo tlangval a awmpuite nen chuan an relhchhuak ta a; India mifingho (Intelligence) hruaiin, an cheng rinchhanin, India passport rinchhanin, Rome khawpui lamah 1974 kum chawhnu lam chuan an hruai ta a.
India Home Ministry hnuaia SIB (Subsidiary Intelligence Bureau) Office kaltlangin, MNF hruaitu India ram pawna Underground Headquaeters a awmte chu,mi pali amah pana lo kal turin Laldenga chuan a rawn chah ta a. Vice President Tlangchhuaka, MNF President Chawngzuala, Army Chief Biakchhunga leh Cabinet Secretary Lahleia an kal a. India gentlemen leh Intelligent Babu liante chu ring ngam turin a chah diam a. Chung hote chu 1975 November thla chawhnu lam chuan Parva Camp a SIB ho kutah chuan an lut a, an ni’n inhlanchhawngin Laldenga hnenah chuan an hruai ta a. Europe ramte fanpuiin, mamawh tam tak lam sakin duat taka enkawl zelin an hruai vel ta a. Heng hotu lawk zualte hi Laldenga chuan India Constitution ruangam chhunga inremsiamna zawn duh ve turin a hmin thei ta ani.
        Intelligence-ho chuan India-ah an rawn phur leh vek a, 1976 February 11th, 12th, 16th, 17th & 18th chhung hian India sawrkar aiawhte nen khun taka inbiakhona an nei ta a. Chumi hnu chuan India cheng rinchhana MNF Inkhawmpui, Calcutta a koh ani ta a. Chu inkhawmpui-ah chuan Underground lamah chuan Major achin chunglam zawng leh Cabinet member zawng leh Party Office Bearer zawng leh Executive Committee member zawng leh Member of the house Representatives zawng leh Senators zawngte chu koh vek kan ni a. Kohna-ah chuan khing a chunga tarlan ni 5 chhunga an thu lo relsa/ruahmansa ngaithla tur leh a chhunzawm zel dan tur ruahman tura chu inkhawmpui chu koh ani. Inkhawmpui palaite chu March 23, 1976 chuan Calcutta thlenkim ani a. A tuk atang chuan inkhawmpui tan ani a. Hruaitute’n India sawrkar nena an lo inbiakna neih tawha an thurel ngaihthlak tura sawina reng reng a awm lova, zawh pawhin chhan ani lova, Laldenga chuan India constitution ruangam chhunga inremsiamna a thatzia namen lovin palaite hnenah chuan a sawi ta chiam mai a, a tawpah chuan remtih tlan ani ta a. He inkhawmpui-ah hian Biakchhunga erawh chu a tello. Tichuan kan thurelthluk hrilh tura pawl pumpui aiawh Rualchhina leh Biakvela te chu, Delhi ah India sawrkar aiawhtu hnenah chuan an kal ta a. March 1976 chhungin inkhawmpui zawhfel ani a, April 1976 bulah chuan Hqrs. An thleng ta ani. Tin, he inkhawmpui Calcutta koh hi kal dawn lai chuan Headquarters lama hotute chuan a him tawkkloh an hlau hle a, mahse Laldenga mitirh Zoramthanga chuan vaiho rinawmzia leh rintlak an nihzia uar leh thiam taka hapta khat chhung aia reimah a fah hnu chuan a sawm chhuak thei ta chauh ani.
        Tichuan, MNF palai leh an hruaitu Laldenga ho chuan India sawrkar aiawhtute nen chuan April, May leh June thla hum chhungzet an inbiak hnu chuan July 1, 1976 chuan inrem lailawkna Thuthlung chu puan turin peih alo ni ta a. Zoram mipuite chuan an lawm em avangin, Zoram U.T hruaitute chuan july 7, 1976 chu zoram pumah lawmthu sawina atan, mi zawng zawngin mahni sakhaw dan ang theuhva Pathian hnena lawmthu sawina ni atan chawlh an puang nghe nghe a. Mahse he inrem lailawkna thuthlungah hian, han kal velo Tlangchhuaka, Chawngzuala leh Biakchhunga te hming kha a rawn hmertel a, he thupuan hian thenkhatte phei chu a barakhaih deuh niin underground zingah chuan alang; chutia tel velo an rawn hmer telte hian sawiselna engmah an neih lemloh avangin, February 11th, 12th, 16th, 17th & 18th 1976 a lo rel tawhsa leh lo remtih tawhsa nite pawhin mi a rintir rum rum thei a, engmah hriatna chiangkuang nei velo tan chuan, hunin ala hrilhfiah hun a awm leh, chung hun chu kan hriat chian ve hun ala ni dawn chauh ni awm tak ani. Engpawh nise, remna leh muanna kan duh avangin, a lailawka inremna thuthlung pawh chu lawmawm kan ti hle a, mahse za zelah za(100%)-in kan lawmlo deuh pawh ani mai thei. Independence aia India nena inzawm duh pawh Mizoram political history ah hian kan awm zel a, vai zawm aia Independence sualnaa hruaitu lawk zawngten, an hruaite remtihnaa len zana an thlan takah phei chuan, lawmrual pawh hun hlein alang.
        Amaherawh chu, zalenna suala kan thawhrimna leh, kan ran tuarna zozai leh nunna leh thisen kha zozai a ral hnu hian, chung zawng zawng chu hnemhnanpui bikna awm lova a thlawna a liam ngawt mai chu, tuman kan phalin a rinawmloh a. Mizo fate insuihkhawm a, vai dipral theih lova, vai cheng rinchhana Zoram chu mahni intodelh rama siam a, achhunga Mizo faten thuneihna sang ber (maximum autonomy) kan neih theihdan tura Constitution of India ruangam chhunga inremsiamna dan kan zawn chhuah a ngai ta ani. Amaherawh chu, Laldenga hi India sawrkar chuan underground MNF pawl hruaitu anihna a bia leh thleng anni a, People’s Conference(P.C), Congress, Mizo Union(M.U) leh Mizo Democratic Front (MDF) hote aiawhtel angin an be lo. Heng pawlte hian tharum thawhin India an do ve lova, thubuai sawitur pawh an la nei hranpa heklo. MBF leh India sawrkar laipui inbiakremna ang apiang pawmpui mai turin an inkau reng niin an lang a, tunlai Zoram pawl chak ber P.C phei chuan, MNF leh India sawrkar laipui inbiakna a awmngei dawn tih an hriat veleh inbiakna tan a nih hma pawhin inbiakremna ang apiang pawmpui turin resolution anlo pass tawh anih kha.
        British in min awp laiin kan ramah Constitution of India hman ani ngai lova, min tinsan dawn khan CONSTITUENT Assembly Sub. Committee Chairman Gobinnath Bordoloi chuan, chutih laia Political Party lianber hruaitu Saprawnga leh khawtinkhuma chu, co-opted member atan alo ruat ve, chu mite-ho chuan kan hman ve turin Sixth Schedule an buatsaih a, chu Sixth Schedule of the Constitution of India-a awm tlang mite chu Scheduled Tribes,min ti a, phailam mite erawh chu Scheduled Caste anti leh mai a. Tichuan, mahnia inrelbawl sawrkar zirtan bu, Autonomous District Council kan nei ta ani. Chutianga bik a Sixth Schedule min siampui duh India sawrkar chuan, tunah pawh Constitution of India ruangam chhungah hian inremna kan neih kan remtih phawt chuan, enganga inremsiam nge kan duh tih hriat chakin beng an dawh renga, mahse engvangin nge duhthu kan sam mailoh? Barhluih (Imposed) Constitution hmanga Zoram Constituency atanga thlantlin Rajya Sabha leh Lok Sabha a M.P-te bang phawt tur leh, Zoram U.T sawrkar bang phawt tur leh MISA hlip tur leh U.A.P Act sut phawt tura karna leh, Zorama India President’s Rule barhlui tura kama a hlawhtlin loh vang ani. Chuvangin, heng thil karte hi a awm em tih ngaihtuah a tha hle ang.
        Pu Jatti hian Delhi atanga direct-a Mizoram Rule tur hian ama mimal mihrinnaah power a nei em? Neilo. Acting President of India anih vang erawh chuan, a chhan thatawk a hriat phawt chuan Indian Union chhunga eng State sawrkar pawh a thiat (dissolve) thei a, a duh apiangte hmanga direct a rule theihna power sangber, Constitution of India hian ape ani. Chu Constitutional Power hmang chauh chuan eng state ah pawh President’s Rule barhluihna theihna aneih ani. Dan naran in President’s Rule barhluihna State ah chuan mipui vantlang zalenna a chep duh viau thin. U.T sawrkar erawh chuan Constitution of India-ah hian rahbi an nei ve lemlo, chuvangin U.T sawrkar chu President’s Rule zaidam chi pawh vuah ta ila, a sual tampui lovang. Chuvangin, Constitution of India in power a pek hmanga rule tur tho tho anih chuan, Mizoram leh mipui awp tura Mizoram chhunga mipui vote a thlantlin awp tura Vai han ngen tak tlat chu,barhluih anih vanga constitution lung tlukpui lova han insawi leh hnuhnawhte nen thil awm tak ani thei ang em? Mizo mipui thlantlin hruaitute aia zoram awp tura Vai han ngen mauh mai te hi Anti Indian nge Pro Indan? Vai hua nge Vai lamtang? Mahni chhia leh tha hriatna theuh hmanga chik taka ngaihtuah atan atha hle ang.
        MISA chu hlih ani ta. U.A.P. Act hi enge ni? ‘Unlawful Activities Prevention Act’ ani. Engnge a awmzia? ‘Dankalha thiltihte/chet thawhna khuahkhirhna Dan’ ti ila, a dik thawkhat viau mai thei. MNF pawl chu India dan kalh a tharum thawha kan chet takah chuan Outlaw leh Banned Pawl-ah India chuan min puang ta a. Chuvangin, an hnena la inpe si lote chu min kawm leh chaw pek leh, riahna takngial lo kian pawh man theih leh hrem theihah an puang ta a. An hnen atangin kan ralthuam kawlte atan lisence kan nei silova, mahni danin a phal anga kawl nilo, ralthuam lah chu kan kawl teuh mai si a. A khat tawka inkahna awm fo nen, ralthuam nena rawlrala chetna rambuai, ‘disturbed Area’ a puan kan nih chhunga UAP Act sut tura kar chu hlawhtling se nge tha ang hlawhchham se? Mahni theuhvin ngaihtuah ve the u. Laldenga ngat pawh hi Mizoram Chief Minister lo ni ta se, kan tawng tu huatthu suh ah Congress pawl, P.C pawl emaw, M.U emaw hi tharum thawhin hel ve thung ta sela, ralthuam leh hriamhrei tha tinreng hmang sela, buaizo ta ila, India sipai bawk lo chu ani pawhin phungbawmtu atan sawm tur a hre dawn em ni? Helhote lah chuan, ralthuam keng thup chungin, ‘remthu kan sawi dawn anih chuan UAP Act hi sut hmasa rawh, chutilo chuan remthu kan sawipui thei lovang che’, ti ta sela, a sut ang em? A sut chuan dankalha thiltihte khuahkhirhna dan a awm tawh dawnloh avangin, helho hnenah chuan an hriamhrei leh ralthuam an nawm an maka an duh lam hawi apianga an vilik leh an hmehper theihna a hawng nghal dawn a, chu chu a duh bik ang em? Ka hrelo. Inngaih dan tur pawh ka hriatpui theilo. India swrkar ngaihdan erawh chu an sut duhloh dan atang hian a hriat theih maiin ka hria.
        India ram hruaitute hi British finna pawh cho ngam an awpna hnawl ngam an ni, an fingin dan ziaka awm leh ziaka awmlo pawh an hre em em a, an zai pawh a dam hle nia rintheihna a awm. Laldenga meuh pawhin nupui fanau nen an thlengtlawr zuanin an khabeliam changin a chamcilh rei ta em mai. Khualtha angin nge an thlena khualchhia angin hriat ni mahsuhse, East Pakistan tlawm hma kum 10 chhunga ka hriatchianlai zawng ai khan, tunlai hian a thau mum nalh mai, fate pawh intelligent Fund rinchhanin lehkha a zirtir an remti bawk si, chenna pawh an pe tha tawk bawk si. Heti anih zawh tak hnuah hian, a hruaina hnuaia MNF pawl underground a la awmte hnenah hian a thlen In Delhi sawrkar do tur leh amah leh anupui fanaute kahchilh tur hian Order thar Delhi atangin SIB dakah a rawn thawn leh ang em? India sipaiin Operation an suspend lai pawhin India ramri pela underground mi kal tumte lakah Operation an suspend tello tih hmu-in, amah pawh Delhi ah a inziak hnan a, chuti anih chuan ani pawh chu India do tur chuan an remtihna tello chuan India ramri a kal leh ngam dawn em ni?
        India Security Force te’n Operation an suspend chuan Zoram mipui vantlang ngaihdan hre turin lo zin ngam se atan a harsa lo tih a lang reng a. MNF leh Underground sawrkarah President nihna chelhkawptu anih avangin leh a hruaitu nihna cho phalo awmkhawm hruaitu tan chuan hlauhthawn tur engmah a awmin a lang heklo.  Zoram mipui ngaihdan chiang taka hriat aduh vanga U.T thiat, M.P ban, MISA leh UAP Act sut, India President’s Rule a Zoram barhluih ngen ani a, a ngenna chu an pe lo anih pawhin Zoram mipui ngaihdan hretura lo zin phawt chuan hriat theihna dan chu harsalo takin a awm reng ani.
        Zoram U.T Sawrkar emaw, eng state sawrkar emaw pawhin India Union chhunga ami thiat tur chuan Central Sawrkar thil lo tihtawh thin dante pawh ennawn a ngai a, an thil li tihtawh thin atanga a chhan pawimawh anga naihtheih lar deuh pathumte a awm:
1)  State Legislative Assembly-ah chak taka sawrkarna chelhthei pawh an awm lova, rorel a saisa niak nuak fo chuan, Assembly ah chaklo mahse opposition pawlin an tihtauh va, a chak pawl chu rorel ham an tlin mumalloh chuan, chutiang  sawrkar chu thiat a, election thar buatsaih a, a karlak chu President’s rule barluih anni thin.
2)  State Legislative Assembly chu absolute majority chang pawlin an chelh a, ngaimawh tham opposition pawl an awm loh pawhin, India Union atanga secede(Independence) tum nia puhna a awm a, chu puhna chu enfiah anih hnua dik tawka rin anih chuan thiat sak a, President’s Rule barhluih ani thei bawk.
3)  State sawrkarna chelhtute chu Opposition lamin Power leh cheng hmang diklova an puh a, chutiang puhna chu Central sawrkar-in a enfiah a, diktawk a a hriat chuan thuneihna leh cheng hman dikloh vangin a thiat sakin, President’s Rule barhluih an ni thei.

Constitution of India ruangam chhungaharsatna leh buaina zawng zawng insiamremna pawm tura remtih hnu leh Mizoram chu India ram nena inbelhbawm ani tih pawmpui hnua, India constitution-in President hnena thuneihna a pek hmanga, Zoram President’s Rule  barhluih tir pawh duh leh ngen tho siin, barhluih constitution tih leh lawi si hi awm hliah hliah a ring thei leh thil kalphung tur reng anga ngaithei an awm ngai chuan, chutiang mi chu Laldenga hian Eskimo-ho zingah Refrigerator zuar hi hlawk tura a hrilh chuan, hlawk tura ring duh mi an nih pawhin, thilmak ani chuang lovang.
Zalenna kan sual avangin kan tuar tawhna zawng zawngte dawm senloh anih a hnu a, len za-na kan thlan tawh hnu leh an constitution ruangam chhunga inremsiamn pawm thei tura thuthlun hnu a, Laldenga leh a nupui fanau pawh India sawrkar kulhbing, Delhi chhunga an lakluh a an enkawl hnu chuan, Laldenga hruaina hnuaia MNF mi leh sate tan chuan a hnen atanga direct order hmu lova, India sawrkar phalloh thil la tih leh kan mipuite tana tuarna thlen thei tura la khawsak leh mahni pawh thih hlauhawma la in awmtir hi, finna nge atna tih mahni theuhva inngaihtuah chian a hun tak meuh ani.
President’s Rule barhluihna chhan tlangpui pathum tarlante zingah hian Sl.No. (1) leh (2) –na hmang chuan Zoram U.T sorkar thiat tum chu a remlo lailet der a. Sl.no.(3)-na erawh chu enge anih tih sawi mai ahar hle. Thuneihna leh cheng hmang diklovah pawh puh ni dawn se, hei ang rambuaiah chuan tun aia thawhfel a har thu sawitur pawh an lo ngah mai thei, chulo rengah thiatna khawp thuneihna leh cheng an hman diklohna pawh chu alo awm tak taklo mai thei bawk.
Chuvangin, Central sawrkar-in insiamremna atana kan duh dan hriat chaka beng an dawh hian kan duh dan kan sawi min daltu an awm si lova, chutih a hnekin kan inrem theihna dan apiang Zoram mipui tam berin min pawmpui nghal an inpeih hnu hian sawi a hun, tihkhawtlai a, a khat tawk a MNF nih avanga India sipai kuta boral leh thih, man leh hrem tawh leh, tan leh thinte hi, zalenna man ni si lovah chuan a tulna awm tawhlo, kan duhthu kan sam a, kan ram dinhmun tur kan ruahman leh kan ngen ang, Zoram mipui vantlang pawhin hriat chaka beng an lo dawh thup hnua, mipui tibeidawng zawnga vuaicha a, underground mite leh alo khawngaihtute tana boralna thleng fo thin hi titawp ang u. Kan ram chanvo tura kan thil ngente Central Sorkar in an Constitution ruangam chhunga min khungsak duhlo an nih a, chu chu mipui hriata kan puan a, mipui pawhin thinlung leh tha leh neiha min support tlat ngam dawn erawh chuan, kan ti ta sa sa, kan ralthuam leh hriamhrei neihchhun chhunte hian do tha leh ngat dawn ila thil awmlo erawh chu ani lovang.
Tin, Australian leh Canadian Pattern of Administration te hi chu sawi tam a tullo. Heng ramte hi chu a sawrkarna chawp hian British Empire ami leh unwritten Constitutional Framework of Great Britain (Ziak lohva Great Britain sawrkar-in Constitution an neih) ruangam chhung ami ani. Mizoram chhunga buaina awm zawng zawng insiamremna atan chuan unwritten Constitution of Great Britain chu hawh tur kan nihna thuthlungah a awm lova, Laldenga remtih anga insiamremna tur thupuanah chuan India Constitution ruangam chhunga tih turin chiang takin ziak anih kha. Bhutan ram ang pawh sawitel a tullo, thuthlungah a tello. Bhutan chu Independent Kingdom ani a, a la ni reng a, tunah phei chuan UNO-ah member ani tawh. He paragraph a rawn tarlan te anga tihtur hian Laldenga leh MNF hruaitu ropui deuh deuhten a tira an thuthlunga lo ziak ni sela erawh chu a that dawn tehlul nen; amaherawh chu, chu lam hawi remhlek lova an lo ziah zawh hnuah hi chuan, an ziak ang zel hi a kalhmang tur tak chu ani zawk. Hei hi thutak(fact) ani mai a, lem a har pawhin a har ani mai a, thutak hriatloh vanga at leh mawl hlawh a, hrehawm taka awm reng a tul tawh lohzia tarlanna ani zawk e. Chuvangin, underground a la awmte hian Laldenga leh a miliante thu vuakthlak sa hi tihdanglam sak a rem lova, chuvangin, chanvo tha leh hnam himna tawk tura Constitution of India ruangam chhunga thil ruahman fel thuai hi Zorama remna leh muanna awmtir theihna ani tih hriatfiah a hun. Chu thusawi tura chhungkaw bungbawra kumpui lingleta Laldenga’n a chamchilh hnu pawh a, awmze nei ruahmanna ala nei theilo emaw, nei duhlo emaw hi remna leh muanna Zorama thlen harna chhan chu ani.
LOK SABHA INTHLANPUI 1977
Tin, inthlanpuiah chuan Janata leh a kawppui pawlte’n Congress sawrkar chu a hneh chiang hle. Zoramah pawh congress pawlin P.C an hnehlo chiang hle bawk. Chuti chuan UT sawrkar dinhnua zoram atanga thlantlin Rajya Sabha leh Lok Sabha MP-te chu UT sawrkar hruaitu zawng zawngte leh MLA zawng zawngte nen, barhluih Constitution hmanga thlan leh din an nih avanga bang vek tura Laldenga’n a phut leh kar kha, tuna zoram mipui aiawh tura PC ticket-a thlan thar Dr. Rothuama lakah hian, Laldenga hian ala phutin ala kar zui zel ang em? India Constitution ruangam chhunga Zoram buaina zawng zawng remfelna ala awmlo, eng anga remfel tur nge tih pawh Laldenga’n mipui hriat turin tun thlengin ruahmanna engmah ala nei thei silo. Chutih laiin barhluih Constitution hmang bawka inthlanna alo awm leh si, Mizo Union do vang anih lova, barhluih Constitution vanga buai kan nih si chuan a tu-a-te-pawh lo thlangtling mahse, bang tura nawr zel chu a kalhmang tur chu ani.
1972-a din UT sawrkar pawh chu lo thiat ta ang sela, Laldenga tawngkam takin, barhluih Constitution of India-in power a pek hmangin, Acting President of India, Jatti chuan a rorelna chu Zoramah a rawn barhlui dawn tho va. President’s rule barhluihna ramah chuan dan naranin sipai lamin thuneihna an chang tam duh viau va, mipui hian a tawp hlan nghakhlelh a awl duh viau thin. A rang thei anng bera inthlan tharna neih leh tho tur ani ang. Chutah pawh Congress chu Zoramah chuan sawrkarna dintham an tlin a rinawmloh sawt hle. Tu emaw, eng pawl emaw pawh lo sawrkar phawt anih loh chuan thlan tharte hnenah sawrkarna a hlan mai theih dawn lova. Mahse India Constitution ruangam chhunga insiamremna Laldenga’n ala sawifel hman siloh chuan chu pawh chu bang turin a phutin ala kal zel dawn em ni ang? Nge, a kar hnehloh zia inhriain, a tih diklohna inhmufiahin alo harhchhuak leh hnuhnawhin a pawmzam vel tawh mai dawn?
1976 July 1 leh tun April, 1977 inkara Indian Security Force kuta, MNF mi leh sa dik tak leh lo phungbawmtu boral tate leh tang leh hrehawm tam tak tuarte hi, India leh Mizoram hi a inbelhbawm tih pawm hma, Constitution of India ruangam chhunga insiamremna pawm remtih hma Zalenna atan chauhva kan do lai ami ang bawk khan zalenna atana nunna hlan leh tuarah mipui vantlangin an pawm thei ang em? Tunlaiin Pakistan ramah Bhutto sawrkarna duhlo Opposition Tangrualho chuan buaina an siam a, hruaitu tam takin man leh hren an tawk a, mi tam takin an thih phah tawh bawk a, Bhutto sawrkar paihthlak a, Opposition tangrual hovin sawrkarna lak ve thung an tum ani mai a, hnamdang awpbehna hnuai atanga chhuak tura zalenna sual vang ni lova, tute emaw  lal inchuh vanga nunna lo chante chu mi vanduai tak an niin ka ring.
  Chuvangin, Lok Sabha inthlanpui result kan hretawh a, Zoram sawrkar thar tur inthlanpui pawh a hlat tehchiam a rinawm lova, mipui tam ber duhdan subuai leh palbuai zawnga khawsak hi, mahni leh mahni ram mipuite chunga hrehawmna thlentirtu leh kawng tinrenga hmasawnna tibahlahna chauh ani. Zoram mipui aiawh tura thlanten mipui chakna rinchhana Zoram leh Zofate zawng zawng tana an nawr leh, sut tur apiangan nawra an sut a, mipuiin kan aiawh tura thlante kan support tlat bawk chuan, thihna leh tuarna tam tak pumpelhin, hnamfing changkang zawkte angin, ram intodelh leh ram nuamah Mizo fate hian Mizoram hi kan siam thei ani. Rambuai leh hrehawm berah pawh kan awmtir thei reng bawk. Mipui tam ber duhdan kalhin tumah kal a hun tawhlo. Tuarna thlen tur zawnga kan tlangval tlawmngai leh huaisente fuih pawrh pawh hruaitute reng reng tan a thiang heklo. Mipui aiawha thlantlinte zah dan kan thiam a, anmahni thlang tute tana theihtawpa ram leh hnam tan hruaituten an thawh a, kan tanrual tlan theih phawt chuan tuman min hnuaichhiah bik dawnlo tih hi I ring ang u. Ngaihdan inanglo a awm pawhin, nunna inchhutchahsak ai chuan, inhnial a tha zawk, inhnialna leh sawihonain a tlingtlak theihloh chuan, vantlang hmaa ngaihdan hrang chu sawi a, support-tu ngah zawk apiangte thlawp thiam hi mipuitling fiahna tha tak ani.
HNAMDANG TANPUINA
Bangladesh zalenna tura Pakistan sipai chakna India sawrkarin a tutlawm anga Zoram zalenna tura India sipai chakna tutlawm thei an awmlo. Nuclear tha leh ralthuam a lo chhawrthiam a, mahni siam leh chinchhuah ringa alo intodelh tan lai hian, mihring tamna chakna atan hmang thei tura a inbuatsaih lai hian, India huphurh leh ngaimawhtute pawh an pung zel a. Chuvangin, India hmasawnna tibahlah leh tithuanawp zawnga kan tal duh phawt chuan, a ruk a rala cheng leh ralthuam min rawlruk duh pawh an awm reng, an mi puihna pawh keini min hmangaih vang nilovin, India an huat vang mai ani. Chutiang tanpuina chuan India tibuai turin an rawngbawlah min chhawr mai mai ani. An chhawr tura hlawh lova inpek hi ram hmangaihna ani thei ang em? Rilru puitling tak pu a,chak taka engkim ngaihtuah a, mahni chhia leh tha hriatna hmanga awm leh awmlo thliar a thain a tul em em. “Atirtu chung a pik e..”tih changchawia thil tihte hi, a tirtu-in tuar si lovin, a titu-in tuar theih a nihzia a lanfiahna a tam tawk fe tawh ani lo em ni?
Khawvel Nuclear Club member parukna nena an inkungkaihna (diplomatic relations) chhiat leh chah pawh hlau lova Zofate min pui ngamtu kan chhehvelah an awmlo. Kan chhehvela awmlote tan lah min puih a remchang tak tak silo. A engapawh chu nise, India hi ama ram leh a chhunga michengte leh a awpte chu, ramdang sawrkar nekna laka humhalh tur chuan rinngam hi a sual lovang. Laldenga hruaina hnuaia zalenna tur atana dona-ah hian, kum 10 a lenglo a kul-a tai-ah ka lo tang tawh a; Ramdang sawrkar laka Laldenga tlaktlum leh tlaktlumloh pawh ka hmu a, kan rinpui ber Pakistan laka a tlaktlum laiber pawhin Inter-state Intelligence (ISI) level chunglam kan thlenglo, Laldenga’n min thlenpui zolo. China sawrkar pawhin ralthuam min pe duhin Laldenga hian a sawi, Chumi kan lakluh pawh an lawngchawlhna-ah an phallo.
Vanhlira nen Rangoon a kan awmdun lai pawhin America Sorkar pawhin sum in mamawhzat kan pe ang che u an ti a, mahse chu pawh chu min pe leh duh lova; W.Pakistan-a awm Laldenga hnenah, “In mamawh cheng, Dollar nuaikhat emaw, nuai hnih emaw chu Vanhlirate’n Rangoon a kan Embassy atanga an lak theihna turin lehkha siam la, Vanhlira te kutah kan pe mai ang,” an ti a. Laldenga chuan, “Ka kutah min pe mai rawh u..” ati a. “Nangman i thawn thei dawn em ni?” an tih chuan, “A thawn dan chu ka ngaihtuah mai ang..” zuk han ti a. Laldenga’n India a luh leh a tum hi an hriatruk vanga min pe duh leh talo emaw, Laldenga kuta sum an hlan chuan MNF tana hmanglova ama mimal hlawkna atan chauh va a hman an hlauh vang emaw anih loh chuan, a chhan dang a vang khawp mai.
#####


Pu Ngurkunga’n Pu Laldenga hnena a lehkhathawn.
                                                            Dated Aizawl: 14th Oct, 1976
Duhtak Pu Laldenga,
          Pathian zarah in chhungkua in damtlan lai anih ka beisei, keipawh ka dam e. Tun thla tawp lamah hi chuan Calcutta Doctor min chhawh angin pumpui leh ril lam X-ray leh tur ka ni a, Pathian zarah leh damdawi enkawlna zarah a hma ai chuan tha viau tawh turah ka inngai. Hmanni lawk khan Pi Biakdiki nu alo leng a, an pa damloh thute a rawn sawi nual a, kha lama enkawl theih ani dawn awmte pawhin a rinthu a ssawi a, henglai chu kan hriattheuh angin a nep em a, chuvangin kha lamah lo enkawlpui theih ula chuan chiang zawka a that chhuah leh thuai pawh a beiseiawm.
            Inkahhaina tawp chinah chuan Aizawla awm laklawhte chu SIB Office hungchhungah kan infawkkhawm a, a inhmu leh inkawm ngai zing zanin kan inhmuin, kan inkawm nileng deuh reng mai. Pu Thankima khan nangmah rawn sawmchhuah che atum niin a insawi a, kan lo beisei viau reng che a, mahse ilo lang thei rih mai si lova, amah lah alo kir leh mai bawk silo. Kan lo beisei angin inkahhaina lah pawhsei ani bawk silo, “No War, No Peace” angin kan khawsa ta rih niin a lang a. Chuvangin, i hnen atanga thuthar hriat a chakawm ngawt mai.
            Zoram mipui chuan engdang zawng aiin Muanna an duh a, kan hnathawktute zawng zawng pawhin ram leh hnam chanvo a zirin, remna leh muanna chu an duh tih hriatsa ani a. Remna leh Muanna tello chuan ram leh hnamin hma a sawnthei bawk heklo. Chuvangin, kum hei leh chen kan lo buaihnu hian, Remna leh Muanna zahawm leh tlo tur chu ruahman leh buatsaih thuai thuai theih nise a duhawm ngawt mai. I ngaihtuah leh lungkham ber chu ani reng thin tih hrerengin, mimalin i lo ngaihtuah ve atan thu tlemte ka rawn râwn ve che a, tunah tak chuan kei chu min âwl lai ani tih pawh ka hria a, mahse kha leh chen Independence kan puan hma leh hnuah pawh kan lo thawhdun reitawhna avangin, mi i ngaithiamin, mi i bengkhawn ang tih ringin ka han ziak ani.
            1. Remthu sawinan Zoram Tualchhung Sawrkar leh MISA leh UAP Act.-te thiatin, sût leh hlih nise tih hian duhthu a sam hle a. Mahse duhthusam angin thil a kal rih silo. Chuvangin, hetih chhung hian heng hi ka rawt duh ani.
a)      Calcutta Conference ang khan a remna leh awlsamna leh himna turah nei leh ila, chutah chuan tualchhung sawrkar thiat leh MISA leh UAP Act sût anih veleh a, Mizoram chanvo tura Indian Constitution ruangam chhunga Provision khung tur lo duang lawk vek ila, chu chu a sakalin kan sipaite zingah leh Capital lama kan hotu leh hnathawktute zingah lo inkaihhruai lawk ila, lo lungthluk rualpui vek thei hmasa ila ka duh ani. Chu ruahmanna hrechiang tawk leh pawm hmasalo chuan remtih tawn anga buk sak pawh chu lo thei dawn mah ila, (luah hnua kan ram leh hnam chanvo tur hresa leh lung tlukpui hmasa lo chuan) luah mai a harsa ang tih ka hlau.
b)      Pehhel awm miahlova keimahniho hi kan kalzel theih a pawimawh hmasa ber a. PC leh pawldangte chuan MNF leh Central sawrkar inbiakremna chu an pawmpui theih tur thu an puang tawh a, chutah chuan kan aiawha i nawrna anga remthu sawina kawng alo clear theih a, keimahni leh lungtluk a rual leh siloh chuan kan mualpho ang tih a hlauhawm theiin ka hria.
2. Party leh Sorkar ah kan lu ber i ni kawp a, nangin hma i hruailoh chuan kan hotu dangte’n hawih an hawm niin ka hria, luber leh a kaihza vengtute leh in hruaite ho hi, hmel inhmuh a, inthlahrung hlek lova, hmaichhana thu inzawhfiah tlang thei zela kan in pawlho zin loh chuan, harsatna pawlin a tawk awl bik a; chuvang chuan a rem leh awlsam leh himna hmun a, vai cheng rinchhan pawha inhmuhkhawmna neih leh thuai hi ka duh ani.
3. Kan Declaration of Independence kha kan la hre theuh ang a, khami avanga kan indo leh, Vai leh Mizo thisen leh nunna leilunga sum leh pai nena luangral ta zozai kha tuman kan la theihnghilhin ka ringlo. Mahse, tunah chuan Pu Khurana nena in inbiakna leh MNF palai hruaitu i nihnaa inthuthlung kha han en chuan, Independence ni lovin, integration with Indian Union ani a, chu chu Press pawhin a rawn release tawh a, kha kha MNF leh India sawrkar aiawhtute inkara thurthlung anih tawh chuan kan ram buai vang hian Vai thisen emaw, Mizo thisen emaw chhuak leh in, a tu-a-te nunna hial pawh lo boral leh ta sela, an mahni nena inpumkhat duh min la thah chuan an tan mualphona ani dawn ang bawkin, keini lamah pawh mualphothlak theihna lai a awm thei ve tho-in a lang a, chuvangin, chutiang thil mawilo history-a achuan lohnan, India Sorkar leh keini inkarah hian inzahder tak chunga inhriatthiamna leh inremna zahawm siamna kawng hi dap ngun leh tihkhawtlai loh chi tak niin ka hria.
            Kan ram leh hnam tana kan thawhpui mi tlawmngai leh hruaitu fel tak takin tunah Tan In ah min nghak thuap mai a, pawn eng hmuhhlan an nghahhlelhzia chu sawi hian a siak tawhlo. Mahse, la manloh leh la inpelo leh i hruaina hnuaia la thawkzelte chuan, India sawrkar nena inbiakremna fumfe tak kan neih hmaloh chuan chhuak dawn awm pawhin an lang silo. Constitutional Frame work of Great Britain chu kan hawhdawn awm pawhin a lang heklo. Kan ramchhunga buaina awm reng reng chinfel nan chuan UN Charter pawh kan hmang dawnin a lang heklo. Chuvangin, insiamremna tur provision lo ruahman lawk leh chu ruahmanna chu kan Organisation chhunga mi zawng zawng chuan, lungrual taka pawmtlang thei tura lo inkaihhruai lawk hi tul hlein ka hria.
            A mimala i chhanna bik phei chu phut phakah ka inngai lova; Amaherawh chu heng rawtna ka rawn siam ve chungchangah hian Pu Kima emaw, Pu Tawna hmang tala i ngaihdan hriat chu ka chak ngawt mai. I remtih phei chuan nangmah hmu tur leh kawm tura lo zin pawh a chakawm ngawt mai, nangmah ilo zin remchan theih dawn rihloh chuan.
            Lo tawk rih mai se, Pathianin min venghim tawn zel rawh se, inchhungin chibai ka buk a che u.
Rinawmin,

Sd/-

(NGURKUNGA)





Pu Daniela hnena lehkhathawn.

                                                                            Dt. 22nd Oct. 1977

To,
           
Nau duhtak, Daniela,

            Pathian zarah indamtlanlai ani tih ka lo hriatin ka lawm ngawt mai. Kei pawh ka la dam ve tawk tawk zel e. Rinloh taka i lehkha ka han hmu lehnghal chu ka lawm lehzual a, thil thenkhat hrilh tur che ka nei a. Lehkha-a han inhrilh chi ani angem tih erawh chu ka hrelo ani. Ka khup nat lai leh ka X-ray check-up hun hma-in, Calcutta Doctor thiamte min chawh anga treatment pawh ka la tihzawh hma-in, ramhnuai lam, enkawlna engmah awmlohna leh eitur lamah pawh a bika engmah tihtheihlohna hmunah lut turin min order mai a, Dr. Tlangkunga lah chuan Radiographer chauh kan nei a, Radiologist kan neihloh avangin, intih hmasak anga tih leh tur chuan Aizawl-ah a theihloh ani tiin mi chhang bawk si. Independence puanhma atanga Laldenga lo support a, MNF ah a kul atai a lo tang ve a, thiante zawng zawngin an dumpawl san pawha Laldenga sawrkar tlusawp tur, E.Pakistan buaitirh laia lo tungdingtu niin, englaimah hian Freedom Movement-ah hian Laldenga hi a thu a chhia a tha thliar lovin ka lo awm thin a. A sulna leh a chaklohna te pawh hrerengin ka lo zui thin a, kum 10 chhung ram palailengah leh ramdangah pawh ka lo thawhpui tawh a. Remna kawngah pawh engti kawng maha hnawksak a hneka awmlo pui pui thil atih leh sawi pawha sawisel chuang lovin ka lo awm a. Hnawksak intih em em ringawt mai hi thil nitheilo tawp ani tihlo hria ang che aw. Tunah pawh rilru lama ka hnial vang ni lovin, taksa lamah harsatna ka neih vang zawka a order zawm theilo ka ni a, ka tihduh zawng zawngte ka tih a, ka inenthat hnuah lah chuan “Ka ban e!” te min lo ti lawi si a. Zalenna movement hi Laldenga Private property anilo tih lo hrereng ang che aw. Hnamdang awpbehna hnuai ata zalenne a hlawmkhawmna ani a, India kulhbing sang atanga Vai-ho sum rinchhan a, Underground Headquarters pawh tlawh ngam si lova, nupui fanau nen zela a nuamthei ang ber chen chunga hote hruai tum hi Laldenga hian a haiin ka ringlo. Laldenga chah leh fuihpawrh ang zela thusawi chhawng a, a bal leh a berh thei ang bera ti ti min vawrhhnan tute pawh kha lo chhinchhiah reng ang che. Laldenga Pakistan atanga cheng a rawn thawnzat chu a man a hrechiang ang a, Vanhlira Rangoon a duty atana ka hruailuh-in a hrechiang bawk a, Vanhlira’n ka kuta a rawn hlan lehchhawn leh, keiin Headquarters a ka khungluh zat pawh record a awm vek a, chumi atang chuan kawng hautakzia han chhutin mimala han hausakna tur engmahtham a awmlohzia chu alang thei reng a. Heng avang tak hian tunah chawkhawn vakvai pawh ni mah ila, ka insurender dawnlo. Ka retheih leh mangan zia chu ka kianga awmten an hrechiang hle ang. Hun remchang hmasa berah mipui hmaah Political platform thuhmunah Laldenga nen hian min thlunpawlh se, ka duhthusam ani tih lo hre kiau ang che. Zalenna movement hi a boral pawh ka phal lova, chu chen hrehawm tinreng zalenna atana tuarhnu leh, kan ram mipui pawhin namen lova an tuar hnua ningnel taka, dil mumal pawh nei lova heti reng renga Pawl a han hnuk chingchivet pawh hi, sawitheihna hun remchangah sawifel tur a ngah hlein i ring tawh lo maw? ‘Zalenna man atan sanglua a awmlo’ti a, chu chen hrehawm min tuartir hnua, Delhi lamah intithei fahrana ahan lut velte hi sawifel tura titam duh viau ang. Mahni Company Commander-te awmna ringawt pawh chetsual hnua sawi ai chuan, thih thlenga nghaisak tuar ngam sipai huaisen kan chan tak zawng zawngte kha han ngaihtuah let chang hian, ani ve hi chu UT sawrkar pawhin a address an hriat theihloh, European Tour-in an khilai a, a tawpah Vai fing-hovin an tumna tak leh amah pawhin a dilna hmun tak Delhi ah a rawn lawilut zân mai, mak i ti ve hle lo maw?? Awle, Pathianin min puiin min veng tawn theuh sela, kan hmabak hlentur hian tan lakthar leh fe pawh a tul ang tih lo  hrelawk sa ran ang che.
            Martar-ho chanchinte ka ziak a, lehkhabu ka buatsaih a, mihausa-ten Publish atan min dil a, chung royalty velte chu silhfen hlui pan tak nen, nitin hmawmsawm manah ka hmang a, a chhuah hun chuan ngaihnawm tham tak ani ang. I chhiar ve hlan ka nghakhlel hle.
            Ka suitcase chu lo kawl him la, remchang anih chuan Robert Lalfala hnenah lo kawltir tawp mai la, ka lawm em em ang. Mamawh em em hle mahla, ka ro leh silhfen neih ve chhun anih miau avangin min ngaithiam la, a him theihna mawlh mi lo ngaihtuahsak la, mi lo hmansak suh ang che aw. U Manliana hnenah lo zin ve ta che, in nupa-in chibai ka buk a che u. Dam takin, i u


   Sd/-

   Ngurkunga.





 Pu Ladenga hnena lehkhathawn. (Saptawng)

To,

Mr. Laldenga,
Respected Sir,

            Having persued the Interim Peace Agreement jointly signed by you and Mr. S.L.Khurana on our behalf and on behalf of the Government of India respectively on July 1, 1976; and also understanding the keen desire of the people of Mizoram, and our loyal underground friends to have lasting and honourable peace as early as possible, to avoid unnecessary sufferings and bloodshed. I personally feel it absolutely necessary to meet you in person to help implement the Interim Peace Agreement as agreed upon. The foreboding situations promoted me to desire a meeting with you. Therefore, if you allow me to meet you, kindly inform me as early as possible.



 Faithfully yours,



  Sd/-
 Ngurkunga,
 Nov. 3, 1976, Aizawl.

#####













Thubelh
(Postscript about the Author)

       Kan pa (Ngurkunga) hi Aizawl-a a awmlaiin Oct 9, 1976 zan 8:30 pm velah Bazar leh Chanmari inkar kawnghnuaiah, Bazar atangin Chanmari pana a kal laiin, tute tih hriatloh hi kawng chhaklam thim chin leh chinlo atangin kawngah an rawn zuang thla thut mai a, khawih an tum ta a. Ani chu Chanmari lam panin a tlan ta a. A vanneih a siamin CRPF duty a tawk hlauh a, a umtute hian CRPF duty-te chu paltlang ngam lovin an pensan ta a, a him ta ani.
        December 1976 khan Shillong-a kan awmna Nongrim Hills-ah min rawn finthla a. Hetia kan awmho hnu hian, a dinhmun leh awmdan chu fel tawkin a hre lova, engemaw thulha man mai theih ala ni bawk si a. Tin, chu bakah MNF Party atangin an rawn ban tawh si nen, India hnuaia inpekfel law law mai chu thain kan hria a, SIB hotute, Shillong a mi kan bia a, tichuan SIB Custody ah a awm ta nghe nghe a ni. Kan zingah pawh riak lovin, SIB Guest House a pindan pakhat an ruatsak ah chuan a riak thin ani.
        June 13, 1977 zan chuan ruah a sur cherh cherh reng a, kan pa chuan “ka chau deuh va, hetah ka riak mai ang e..” ati a, keini’n kan lo ngai ve bawk si nen, khawiah mah leng chhuak lovin a riak ta a. A tuk zingah a riahna thin a ava kal nak chuan, mutna pindan tukverh darthlalang zawng zawng chu alo keh sawm nuai mai a. Kan hnenah riak lo se chuan a nunna a hloh ngei dawn alo ni. Kan pa hian a nupui fanau-te hnenah hlau ang a lan hi a duhlo reng reng a, atan a hlauhawm lo thleng mai theite a awm anih pawhin a sawichhuak ngai reng reng lova, “Tuman engtin mah min ti lovang, tihian hlim takin kan awmho dial dial dawn alawm..” tiin a fate ho hi a thlamuan thin ani. Kan In hi a chhawng ani a, In chhûng lamah inkalpawhna leihlawn a awm lova, “Kan In hi chu chhunglamah inkalpawhna chu awm se a tha mawle, la siam tur ani,” ati thin a. Tun hnua ka dawnkir leh chang hian engemaw thulhah pawh In chhûng atang hian hmun hnih hmun thumah chhuahna awm sela, indanchêp thilah pawh tlanchhuahna awmlo ringawt chu a fello êm mai ati rilru ni ngêiin ka ring ta ani.
        1977 December thla laihawl velah Aizawl-ah ka zin a, hetia ka thangbo hlan hian Pu Lalkamlova nen Umrongso khua (he khua hi North Cachar a awm ani a, Shillong atanga kalin Jowai ah a peng a, Jowai atang hian 100 Km vela hla ani)-ah an lova zin dun a. An rawn hawn leh chuan, chulai ram thatzia leh nawmzia leh chhungkua a khawsak nan a it zia ngawt chu a sawi thin a. Pâ berin chutianga a sawi a sawi takah chuan chhungkua a zin zai kan rel ta a. Naupangho School chawlhlai alo ni bawk nen, ni 23 Jan, 1978 chuan Umrongso ah chuan rei deuh cham hnial ovin kan zin ta a.
        Kan thleng chu a hmunhma vel chu alo nuam hle mai a. Naupang-ho, tunhmaa dâi-ah pawh vakchhuak ngai meuhlo pawh chuan, nuam an tiin an pheikhai a zang hlawm hle ani. Hlim taka kar 2 lai kan cham hnu chuan kan pa chu Shillong-ah SIB ho hmu turin a kal a, SIB hotu D.D. Dutta va hmu-in a chungchang thu a sawipui a, D.D. Dutta hian, “Ni 8 nghah rih ala ngai, chumi hnuah kan tifel dawn nia,” alo ti a. Shillong ah chuan zan 2 ava riah hnu-in, Umrongso ah min rawn fin leh ta ani.
        Shillong a kan In hnuai luahtu, ka pi a damloh thu leh, a thih mai pawh hlauhawm anih thu a rawn hawn a. Kei chu haw tura min duh thu pawh a rawn sawi a. “Upa lam an ni tawh si a, haw mai la a tha ang,” min tih avangin, dt 14th Feb, niin kan fate pathum leh kan pa chu kalsanin Shillong ka pan ta a. Shillong hi tlai dar 6:00 ah ka thleng a. Ka thlen atanga reilote-ah ka pi chu a chatthla ta a. Kan tlaivar pui a, atuk zingah NEEPCO Office atangin W.T kan thawn a, anni in tlai lam dar 3:30 velah WT chu an lo hmu a. An hmuh veleh hian an insiam nghal chuk chuk a, kan fa û-te pahnih chu kan inluah hawh chhete a, kan bungbel vel lo enkawl turin a hnutchhiah a. Kan fapa naupang ber kum 10 mi chu hruaiin Bus an rawn man a, a tlai a tlaiin Shillong an rawn pan nghal a.
        Bus a chunga ve tlangval pahnihte chuan kan pâ chu an enduh hle mai a, engemaw sawiin an han phun leh sar sar thin a, a chang leh an han kawk kual ang zauh zauh a. Assam leh Meghalaya inrinna, Kopili lui lian ve ang reng tak chu an thleng ta a. Hetih lai hian an chuanna Bus hi Assam ram chin Kopili lui thleng chauh a service a, a kam lehlam atangin Meghalaya Bus a service ve thung a. Passenger-te chuan lawnglengin lui chu an kan a, a kam lehlamah Bus an man lehnghal thin a. Jeep erawh chu Motor Boat-in luiah a hruai kai thin ani.
        Kopili lui an thlen chuan, Bus atangin an chhuk sang sang a, lawngleng a lui kan tum chuan lawngkai chu an pan thla a. Hetih lai hi tlai dar 6:00 vel ani. Lawngleng khalhtu pangngaite chu an awm tawh lova, Bus a chuang ve te’n a thlunna phelhin lawngleng chu an kar dawn ta a, ral lehlam kan tum mi 7 te chu lawngah chuan an chuang a, an inkar phei ta ani. Heta lawng kartute hi Bus-a  chuang ve, kan pa enduh em em te kha anni ni ngei tur ani.
        Vaukam an thlen chuan, chuang ve dangte chu an chhukthuai a, Motor kawng lam an pan thuai a. Kan pa leh naupangte pawh chu an theih anga rangin an chhuk ve thuai a. Mahse lawng kartute chuan engemaw chhuanlam siamin an din khawtlai tir a, chuan man an inpek fel meuh chuan midang chu an lo kalbo vek tawh a. Ani chuan bedding chu pu-in, “Ti rawh Mama, i kal thuai thuai ang..” tih leh Motor kawngpui lam pana kalchhoh chu a rual ta nghal a, kan fapa chuan a hnungah a zui a.
        Lawng kartu pahnihte chuan a hnungah an zui chho va, pakhat zawkin lawng karna thing chu a pu a, an umpha thuai a, pakhat zawk chuan engmah sawi lovin, kan pâ bedding pu lai chu hnunglam atangin, a naknem-ah chemte, inches 4 vela seiin a vit ta thawih mai a, a bedding put lai chu a thlauh nghal thuai a. Lawng karna kengtu zawk khan, a hliam tuar lai chu vuakzui nghal a tum a. Kan pa chuan, “E e ê, in va han châklo rûa êm!’” tih leh amah vuak tumtu awmna lam pan chu a rual a. Lawngkarna tulung chu ava pawhthlak sak a, an mahni chu a vaw thawi thuak thuak hman a. A beitute chuan an relh bosan ta ani. Sum leh pai it vanga kutthlak chu nise, a pawisa kawl ang angte leh a sana bunlai leh, an thawmhnaw thenkhatte chu an laksak ngei a rinawm a, mahse engmah an la lova, amah mimal hi an bitum ngawr ngawr niin alang.
        Kan fapa hnenah chuan, “mama, hei ka hliam tlat mai, mahse thlaphang reng reng suh, luikam zawl lam i pan thla leh ang” ati a. Luikam lam chu an pan thla dun ta a. Kan fapa te chuan a pâ bedding put kha zo leh zo lovin a ak thla a. Luikam zawlah chuan a bedding put chu pawtpharh-in, a pâ mutna tur a siamsak a. a mutfel tir hnu chuan a thawmhnaw thenkhat chu pawtthlerin, a theih ang tawk leh thiam ang tawkin a pâ hliam hmuamhma chu a tuamsak a. Hemi hun hi Feb 15, 1978 tlai lam dar 6:40 vel ani.
        A pâ hliam a tuamzawh hnu chuan a pâ lu bulah chuan thu-in, mangang puitu ngai ngawih ngawihin a tap ta kauh kauh mai a. A fapa tap thlem tur leh hnemturin ani thichhawnga letreng lah chuan a duh angin aw rawl a chhuah tha thei silo. Thei leh theilovin, harsa titak chungin, “M…a..m..a, ta..p  s..u..h..” a han ti hram hram a. Chu aw chuan a fapa naupangtê thlabarna leh hlauhna chu, chhâwk a hnehin a lungchhe tulh tulh mai si!! A pâ lu chu a han chul thin a, tap chungin, “Ka pa, ih…,” a bak a chham belh thei lovin, lungchhe em em in Kopili luikam thinhnuai-ah chuan darkar li zet an inbawihsawm ta ani.
        Zan dar 10:40 vela Jeep rawn kal a chuangte chuan, luikam thim thama naupang mangang taka tap thawm chu an hre ta a. Engtizia nge ti a an zuk enfiah chuan thil awmdan chu an hre ta a. Hetih lai hian kan pa hi a tawng hlei thei tawh lova, Jeep chuan Umrongso-ah an phurkir leh ta a. He khua-ah hian tlaivara na a tawrh hnu-in, a tuk Feb 16, 1978 zing dar 6:30 ah Chatuan ram min pansan ta ani.
        A ruang hi Jowai ah rawn phur pheiin, Jowai Hospital-ah Post mortem nghal ani a, Chutah Shillong-ah phur thla-in, thenrual tha leh Kohhran hruaitute nen thlanmualah kan thlah liam ta ani.
       
Aw ngaiin ka tap, dar ang lenlai kha,
          Runchhung nau ang nuihna rialtui ang a dai e;
Chhungkimte a lenlai ni zawng kha,
          Ka tahna an changzo ta e.




- - - - - - ktl ktl ktl;- - - - - -