Political Diary of Ngurkunga (Late).
Kum
1963 atanga zawmin, MNF thil tumte tihlawhtling tur hian mahni duhthlanna a bei
ka ni a, Aizawl West-a MLA inthlannaa ka campaign vangin ka Degree Exam hun
pawh ka bawhpelh a; May 1, 1963 a St. Edmund’s College ka thlen meuh chuan ka
thiante chuan English Honours 1st, 2nd leh 3rd
Papers zawhna te chu an lo chhang zo vek tawh a, chuvangin a hlawma mark 300 hloh
hnu chuan ka inthai tling zo ta lova, kum lehah ka beih nawn phah ta a.
1964 chuan Kawnpui Block
MNF President atan thlan ka ni a, mahse zirtirtu hnathawk ka nih avangin,
inremsiamin, tlin taka tunhma pawha Mizo Union (M.U) Block Secretary lo thawk
thin, Pu V.L.Nghaka chu ka hnawn a, anin tlawm a ngai a, tichuan a kaihza
vengtu-ah Vice President-ah ka tang ta zawk a.
1965
chuan Govt. Recognised and Aided P.M High School Headmaster atan sawmna ka
dawng a, ka thawk leh ta a, mahse August thla chuan MNF President Laldenga’n
Pathian leh kan ram tan, MNF Hq. Office ah fulltime a thawk turin mi sawm a, ka
hna bansanin hlawh lovin ka thawk leh ta a. Hlawh tihtham engmah nei tak taklo
mah ila, thla tin hlawh la thin, nupui fanau nei, chhungkaw chawmtu berin
Volunteer zawma hlawh lova thawh chu pawl thiltum a hlawhtlin beiseina avanglo
chuan, riltam changa tam duh avangin hrehawm tih mai palh awl tak ani.
1965 Aijal East MLA
inthlanna-ah, Mizo Union bial rangkachak Baktawng velah MNF Candidate P.B
Rosanga tanpuiin ka campaign a, eptu zinga hruaitu lawk deuh deuhte pawh a hova
Public Meeting neihpuiah ka chova, mahse an ngamlo. October thla chuan Special
Assembly kan nei a, Provisional Government din kan rel thlu a, chu provisional
Government-ah chuan President’s Cabinet member niin, Information, Publicity and
Broadcasting Secretary ka ni a. Lalhmingthanga buatsaih Exodus Politics ka
published bawk a. November thla chuan Lunglei ah Divisional Assembly chhim
turin Laldenga nen kan kal a, Town Hall-ah thusawina te ka nei a, Block
Officers leh Battalion Commander te leh Officer lâ deuhte tihloh phei chuan
Town Hall chhungah seat an chang phalo. Saitual leh Bukpui khua-ah Battalion ka
raised bawk. Pawl chaklai ani a, zan lama vantlang inkhawmnate pawh a nuam tham
viau zel.
1966
chuan Laldenga’n Principal Secretary to the President atan min sawm a, ka hreh
hle a, mahse Pu S.Lianzuala leh Pu Lalnunmawia’n pawm tura min nawr tlat
avangin ka pawm ta a, ka mawh chu Lianzuala’n a phur ve thung ta a. Hna a tam
hle a, order leh instruction, chhun zan chawl lova tlangpui ngai ka buatsaihin
ka pe chhuak tam fe mai.
February 28, 1966 zan
chuan Pu Sakhawliana In-ah inkhawmpui pawimawh hnuhnung kan nei a, chuta tel chu a hnu ah kokim taka
inkhawm lehna a awm ngai ta lo. Independence puan thu kan rel ber a, thulh
theih ni a alan tawh loh avangin relthluk ani ta a, mahni hna tur theuh kan thawk
tan dawn ta alo ni a, March 1, 1966 chu Independence puan niah, puanna lehkha
buatsaih sa-ah chuan kan ziak lut ta a. March 3 chuan kan semdarh ta chiam a.
Chu 'Original Declaration of Independence' a hming chuang, tun thlenga dam leh la
in Surrender lo chu Laldenga, Malsawma, Tlangchhuaka, Lalchuanga leh kei chauh
kan ni.
Zoram buaina chu a chhah
sawt hle a, Laldenga erawh chuan East Pakistan
lam min pansan a, Chawngmo khuaah kan
inthen a, Aizawl lamah ka lut leh a, Zoram buai kara lal thar, rawlthar thisen
lum tak tak vei vak leh hruai ngai kan
tam sawt hle a. A lalber ni awm pui pui pawh kan tam luhret ani ta ve ang. Tualchhunga
roreltute pawh an lu a hai thei cham cham hle thin. Kan Parliament In hnihna
memberte rilru puitlinna avangin, rawlthar pawr pawh namenlo hle mahse, rin
aiin min zut mam sak thiam a, chuti nilo sela chuan a manganthlak lehzual ngei
ang.
East Pakistan, kan
campaign chhung zawng zawnga kan lo tawng chhan chu hotu ber Laldenga chuan a
thleng thla ta a, a nupui fanaute pawh tlangval tlawmngaiin an hruai thlensak
bawk a; tin, a tul hunah chuan silai leh a mu chu a hmangtu tur an awm tawkloh
hlau ni awm a vawi duailo vantlang inkhawmna a alo sawi tawh avangin, ralthuam
la tur chuan tlangval za tam fe chuan East Pakistan ah chuan an zui liam ve leh
ta a, ralthuam tanpuina lak ahnehin chaw pawh an zuk hmuzo ve ta meuh lova, an
sana bunlaite pawh Pangkhua leh Bawmho hnenah an inhralh tlawmsiak nual ni
awmin lo kir lehte thusawi atangin ka hria.
A tul huna duh zat zat
ralthuam hmu thei mai tura alo sawi tawh zo zai la theihnghilh hmanlo te chu, he
zalenna movement hi duh mahse beidawng ngial ngial an tam hle. Chhuahchhal
phakah Laldenga awmse chhuahchhal hrehlo pui pui awm pawh an tam fe mai. ‘Mipa
titawh na laileng’ ti a, chemtum leh lungtum ringawt pawha dozel duh rorum leh
pasaltha fe fe pawh an la tam bawk. Vailian thlen chin khuate chu furlai
pawhin, Chappui rawh khu ang ngut ngutin an kang khu zel mai a. Independence
puan leh India sorkar do rapthlak leh hautakzia chu a chêng-in chhutdawn ila,
nunna leh thisen man, taksaa vai kut tuarnate nen tiamlo pawhin, zopa naran
phei chuan chhutchhuah phak pawh ani kher lovang.
1966 April thla chuan
Lalnunmawia nen kan inhmu a, Laldenga a kalbova, ka zui tak si loh avangin,
Principal Secretary to the President ni zel chunga a hna thawk turin mi sawm a,
mahse ka hnial a; Chumi hnuah chuan Hmar Bial (Northern Area) a Chief
Commissioner hnathawk turin Appointment mi siamsak ta a. Chu chu October thla
thlengin ka thawk a, chumi hnuah Tlangchhuaka’n mi thlak a, kei chu a tira ka nihna
pangngai, Information, Publicity & Broadcasting Minister ah ka chho leh ta
a. Kum tawp lamah chuan Perliament Inhnih leh Party Gen. Conference leh Cabinet
Meeting, a ruala nei turin, Sialsir lamah kan kal a. Laldenga pawh East
Pakistan atangin alo tel ve a. Chu Inkhawmpui chuan Parliament pawh kan remfel
a, Laldenga pawhin Lalnunmawia hnenah Presidential Power and responsibility
ziakin a hlan ta a, chumi hnu chuan East Pakistan-ah bawk a kir leh ta a. Sipal
lam sâwi danglam pawh he khawmpuiah hian relthluk nghal ani. Ralthuam leh cheng
leh ei leh barin a chawm senloh underground sipai neih felloh ziate
hrechiangin, sipai lam pawh nasa taka khawih danglam an ni. A bika an service
tangkaina neite tihloh chu, him taka kir leh thei tur annih chuan an kir leh a;
mahse him taka kir thei tawhlo turte chu pawl hnihah kan then a, Army leh MNF ah, Defence
Ministry hnuaiah thliarhran an ni leh ta a.
India sipaiin min chiahhneh deuh
deuh a, kum 1967 kum tawpa Khuangthing rama kan inkhawmpui tum phei chu, Khuangthing ep
Tiau ral, Dawn ramah kan
sawn phah a. He inkhawmpui-ah hian Parliament In hnihte an tel lova, Cabinet
meeting ani. Lalnunmawia’n Inkhawmna a hova. 1968 January thlaah kan zo thei tawk ani.
Underground Federal Govt. of Nagaland atangin an President-in Government level
a inbiakna nei tura a rawn sawm avangin, Lalnunmawia’n Chedema (Kohima kiang) a
zin turin min tir a, a kalchak theih meuh lova, Sihfa khua-ah Independence Day
ka hmang a. Ratu atangin inhriatthiam tawnna tha tak neiin kan inthen leh ta a.
Tuivai-ah ka chhuk a, Tipaimukh bulah Manipur ramah ka kai chho a, zawiin, a
remchan dan ang zelin, chhun leh zanah ka kal zel a. May thla tawpin zanah New
Churachandpur ka thleng ta a. Chuta tang chuan Naga-ho hriattir hmasain, April
5, 1968 chuan Chedema chu zanah ka thleng a. An President leh Home Secretary
nen kan india a,
inhriatthiam tawnna tha tak neein kan
inthen leh ta a.
Senetor Lalkhawhena
sawmna avangin Churachandpur biala khuate tlawhin, Political doctrination leh
inpumkhatna thusawiin, June thla bul thlengin Lamka velah ka cham a. June 6-ah
Lamka chu zanah ka chhuahsan leh ta a, khawchhak bialah ka lut ta a; mahse Chin
Hills Operation avangin Lurh Bungah India Sipai an tam lutuk tlat. Kumtawp
lamah chuan Hmar bial lam ka pan a. N.Serzawl khawram daiah ka hote tlemte nen
Krismas kan hmang a, N.Serzawl khawram tuikhurah Pastor C.Saikhuma hovin
Adventist hovin baptisma an chang a, an hmuh ve theih si lovah, a rukin
thingler atangin ka thlir a, lung an tileng hle. Parliament In hnihte chuan
hetih lai hian East Pakistan an lut hman tawh
mai thei. Tun tum hi chuan ri aiin East Pakistan
chu an belhtlak ta deuh a, chuvangin, President leh Parliament In hnihte chuan
MNF mi leh sa zawng zawng chu East Pakistana
lutkhawm vek turin
min rawn chah ta a. Zoram atan chuan thleng hnuhnung ber pawl ka ni a, Cabinet
Minister ah phei chuan a hnuhnung ber ka ni. May 1, 1969 ah Laldenga awmna
Chhippui khua, sajek tlangdung, East Pakistan
chu ka hote nen chuan kan
thleng ve a.
Thu leh hla relfel ngai
alo tam tawh hle a, India sawrkar-in awlsam taka a rawn run mai theih pawh ani
tawh lova, ralmuang tawka han inhmuhkhawm meuh chuan rel tur a atam duh hle,
rorel zawng zawng a kip a kawia ziak ka tum lova, MNF History a kori tu tham
deuh chin ka ziak ber dawn a, a tlangpui thu ani ber ang. Mimal huaisen,
tlawmngai leh pasalthate chanchin chu anmahni hotute leh an thawhpuite nena
inrawn lo chuan ziaktu pawhin tum mahse dik tawka iak mai chu thil harsa tak
ani ang. President Cabinet ah Seniormost member mah ni ila, chu lam chu hriat
tawk harsa tak ani.
1969 August thla tawp
lam chuan Parliament In hnihte lo rel tawh angin, Mizoram Constitution leh
Party enkawlna lam dek danglam tham ro kan
rel a.
1) Chin
National Liberation Front(Tialkhala Pawl) chu MNF ah lakluh a, pawl hran ang kha
pawl khatah inchhunkhawm ani ta a.
2) Party
leh Sawrkar thenfel ani leh ta bawk a. Tunhma zawng chuan MNF President leh
Vice President kha Sawrkar ah pawh President leh Vice President an ni a,
General Secretary pawhin Home Minister nih nen a kawp a. Cabinet Minister zawng
zawng pawh Party Gen. HQ. ah Executive Committee member kan ni reng thin a.
Mahse, Parliament leh President inkarah inhnialnate alo awmin, Party lama han
putluh dawnin President leh Vice President leh Cabinet Minister zawng zawngte
chu Party High Command ah kan va lut leh vek si a, chu chu thil fello tak ani
tih, sut leh pal kan ngah hnu-in kan inhrechhuak a, chuvanga Sawrkarna leh
Party hi dah hrang kan ni.
Party President atan,
awmlo Lalmawia thlan ani a, Vice President atan Tlangchhhuaka thlan ani a,
General Secretary atan Lalnunmawia thlan ani bawk a, chu chuan Sawrkar a Vice
President hmun a tiruak a, chumi tihkhah nan chuan Home Minister nithin
S.Lianzuala chu Vice President ah thlan ani a, chumi hnuah a porfolio a alo
khaitel Health Ministry chu ka Ministry bakah pek belh ka ni ve leh ta a. CBI
leh Police erawh chu President in a khai ta a. Info. Pub & Broadcasting
lamah hna a tam lova, mahse Health Ministry lamah chuan hna atam duh hle.
1970 atang phei chuan
Sajek lamah kan
Capital ah ka awm hmanlo. Rangamati ah ka awm tam ber a, Chittagong Medical
College Hospital
leh Chandraghun-a Christian
Hospital ah pawh hna ka
ngah hle thin. Kan
zalenna sualtute zinga za zela sawm (10%) chu mahni tawka mahni natna vaitawng
emaw, saptawng emawa sawifiah thei anni mai thei a, mahse mahni insawifiah
thiam zingah aiin thiamlo zingah za zelah damlo an tam zawk daih si.
Rangamati a Civil
Hospitala an Asst. Surgeon nen kan inkawmngeih a, TB Clinic Medical Officer
pawh ka thuhnuaiah ka pawtlut a, NMEP a Zonal Officer pawh tanpuitu atan ka
sawm thlu a. Public Health and Sanitation lama an hotu Doctor pawh ka chhawr
tel thei a. Chutichuan tunhma anga sum leh pai seng tehchiam lovin, an damdawi
leh an service leh an hmanruate pawh a tul ang zelin kan hmanpui thei ta hlawm
a, kan sawrkar pachhiatna pawh lang lutuk lovin ka veng thei ta ani.
Tunhma chuan heng hi kan chhawr thei lova,
Sajek mi anga inchhalin, Chandraghuna a Christian Hospital
man to takah, a nazual, mi pawimawh deuh
tlem tlem kan
thawn thei chauh thin. Tunah erawh chuan man chawi ngai lova enkawlna ka
hmuchhuak ta a, Laldenga pawh a lawm em em ani. Sajek lama kan mite damlo enkawl nan pawh tlawm zawka
damdawi leina hmunte pawh ka dapchhuak ta zel a. Keimah ngatin ka lei phei
chuan chhiah chawi lovin engzat pawh min supply thei a, a pawna khawlchhuta
chuang man aia hniam vekin kan
Capital lamah pawh ka thawn thleng thei ta ani.
1970 kum bullamah chuan
Sajek tlangdunga Longkor khawbula kan Sipai Camp, Brig. Hqrs. leh T.Bn leh S.Bn
te chu India sipaiin an rawn run avangin kan insawn a, Kasalong luihnar,
lawngleng in Marishya atanga bungrua a rawn chhek theihna atanga hlavaklo,
Masalong Bazar bul hnaiah kan insawn ta a, chuta tang chuan ei leh bar lakna
pawh ahnaiin a awlsam ta deuh a. Hetih lai hian General Yahya Khan, Pakistan
President in Pakistan ram pumpuiah National Assembly atan inthlanpui a buatsaih
a, chu inthlannaah chuan Awami Leaque, Mujibur-a Pawl an chak fawr nalh a, chu
chuan kan tan harsatna leh buaina, a tawpah phei chuan kan ‘base area’ kan
chhuahsan phahna tham buaina a thlen ta a. Mahse, hemi kum hian buaina tak
chhuak hman lovin, kumthar 1971 pawh chu kan hmang tlingtla thei a.
East Pakistan a Bengali
nuar avanga 1971 a Pakistan tualchhung rorelna a sawngkawn zawh avangin leh,
India pawhin Bengali ho chu alo tan avangin, India leh Pakistan pawh indo
maithei dawn awmin an lang ta a. 1857 kuma India Sepoy Mutiny kha British awpna
laka India hian zalenna a sual avanga lo chhuak anih kha; khami tuma buaina lo
chhuak kha British Sawrkar chuan vawbet leh rih mahse, zalenna movement chu a
kal zel tho va. 1914-1919 khawvel indopui pakhatna lah kha, Indian
Sub-Continent lama British sawrkar leh an empire nghawrkeh tur khawpin a sosang
si lova. Amaherawh chu, 1945 a an zawh tak Khawvel indopui pahnihna erawh chu
awpbeha awm hnam tam tak te’n a zar zovin zalenna, ‘Independence’ an hmuh phah ta ani.
French-Indo China te, Burma te, India leh
Pakistante pawh hi Indopui pahnihna ‘by product’ (nghawng chhuah) ti ila a sual
tampui lovang. Chuvangin, India leh Pakistan indo dawna an lanlai chuan, hnam
lian ve ve indona zarah Mizo zalenna sualtute pawh hian hmasawn nan beisei taka
Laldenga hova lo thlir reng kan ni a. Amaherawh chu, kan zingah chu indona
zarzo beiseilo, India Sawrkar nena inbiakna a luh a, chutah Negotiated
Settlement (inbiakna avanga insiamremna) neihtheih inring pawh, a lehkhathiam
zingah a tam zawk an awm bawk a. Mahse, Laldenga’n chu chu a duhpui lo nia an
hriat avangin leh, “zalennaa ka hruailuh ngamloh che u a, Mizo tlangval zingah mi
kaphlum ngam in awm leh bawk siloh chuan, Mizo hnam dawizepah kan puh ang che
u..” tikhawpa sipai hote leh vantlang hriata a sawi bawk si avangin, India
Constitution ruangam chhunga inremsiamna zawn chu dâwi âw angai kan tam zawk
bawk.
Mahse India Constitution
ruangam chhunga negotiated settlement zawm duhte chuan President inthlante alo
hun dawn têp bawk avangin, party lam rinchhana Laldenga paihthlak an tum leh a;
mahse, President Office hunkhat kum 5 a liam a, 1971 February thlaa inthlannaah
chuan, MNF Candidate Laldenga bawk a tlin leh tak avangin a hlawhchham a,
phunnawina erawh chuan a sosan phah sawt hle. Chutih laia India sawrkar
nena inbiakna atanga insiamremna zawn duh pawh chu “A DUMPAWL” vuah anni a.
Hospital lam hna pawh a thawhtluan
theih ta meuh lova, chuvangin March 18,1971 chuan Rangamati atangin kan Gen.
Hqrs. thar, Maikhawr lam pan chuan ka haw ta a. Hqrs. chu a tuk zanah ka thleng
chhova, in thenawm kan nih avangin Laldenga Inah chuan ka leng a, East Pakistan
ramchhung buaina sosan zia leh, dan leh thupek kaltluan theih tawhloh ziate chu
kimchang takin ka hrilh a. Urhsun taka kan inkawm hnu chuan a tuka Dacca pana
zin a lo duh ta a. Zingah chuan Malsawma zinpuiah a sawm a, an zinchhuak ta a.
Vice President S.Lianzuala lah chu a Dumpawl ani si a. Kei tiamlohin a Cabinet
Minister dang zawng zawng lah chu a Dumpawl anni vek bawk si a. Chulovah,
Laldenga thlanthar ani siin, a Cabinet hlui thiat si lovin Dacca a anupui
fanaute ngaihtuah vangin Hqrs. zinchhuahsan tul ati bawk si a. India zing-zan
thupuan ngaihthlak lah chuan Bengali ho chu namen lovin a tan tih alangin a
hriat reng mai a, chutia ani thlannawn thar veleh sawrkarna remtha hman lova a
buai nasat dawn lai taka Dacca lama nupui fanau uksak tura kal a thlan zawk
takah phei chuan, Party lam hotute tih mai lovah chuan a Cabinet Minister
zingah keimah chauh Laldenga thlawp duh leh ngam ka ni tawh a. Hetih lai hi
Laldenga ramhnuai sawrkar a derthawn lai ber ani ti ila a sual tampui kher
lovang. Kei awmlo ila chuan, East Pakistan
buai tantirh khan hruaitu rintlak Cabinet Minister dang pakhat mah Laldenga’n a
neilo. Kei ka lo awm remchan vang nilo se, a sawrkar leh a hote zawng aia nupui
fanaute ngaihtuah a, buaina chhumpui zin laia Hqrs. a chhuahsan bawk si chuan
eng ang lekin nge a Dumpawl lam chuan an lo hruai ang tih hriat a har hle.
Defence Minister nih leh Army Chief nihna a pekkawp, General R.Zamawia lah
chuan vantlang hriatah, ‘Laldenga anih
chhung chuan thawhpui leh kawppui a tum tawh lohzia’ a puang chiang tawk
si!! Party hruaitute hnenah sawrkarna hlan a rem silo, hetiang hun buaithlakah
chuan party chu hun dang ang bawkin tangkai hle mahse, thu rawntu bak mawhbel
theih anni bawk silo. Remhriatna nei mah ila, huaisenna neihloh chuan thil
harsa tak ani. Chuvangin, Laldenga hian hei hi a ngamloh vangin a kal nge? a
sawrkar leh a pawl leh a hote zawng zawng aiin a nupui fanaute bawk hi a ngai
pawimawh zawk? Hriat thiam a har hle!
Dacca ah chuan Laldenga chu a thleng fel
a, a thlenfel hnu lawk March 25, 1971 zanah chuan buaina runpui chuan East
Pakistan chu a chim ta a. Rangamati atanga kan ei leh bar rawn phurtu Meilawng
te lah chu an lo kal thei tawh lova, chhekkhawm sa neilova a tlachawp ei kan
nisi a. April 4, 1971 chuan Vice President S.Lianzuala In ah Cabinet Meeting
kan nei a, chuta rorel a kan thutkhawm lai chuan, Lalnghinglova MHR alo lut a,
kan Army Camp bula Sipai thenkhat chawhmeh zawng India sipai-in an rawn kah thu
a rawn report chat mai a. Sajek tlangdunga kan Sipai duty ho khuaa ei leh bar
lei tur, an vai kal lai nge nula rim hlan, an duty-na tlangdung chu an rawn
paltlang a, an thiante an rawn kap a, an haw leh lam pawh chu an lo hmu silo.
Chhun laiah chuan India Army Reconaisance Thlawhtheihna in muang fe in hniam
tawkah kan Hqrs. chung chu a rawn thlawh kual pap pap mai a. Kan Sipai-te chu
indo peih diam a awm turin order khauh tak pek nghal anni a. India Sipaiin
Hqrs. an rawn beih a, mi an hual tawh hnu a lo dang tur kan nih chuan kan
silaimu lam dinhmun a chau hle mai a; Rifle pakhatah mu 100 zel nei ang chauh
kan ni si a, darkar hnih tanna daih pawh kan nei silo. Chuvangin chumi zan la
la chuan ngawpuiah, alo tul tak pawha Marishya lam zawi zawia pan thei tura
tawlhbo vek kan
rel thlu ta a. Thimhlim a chhuaknghal tura inpeih vek turin thupek kan chhuah bawk a.
Hmahruai
leh hnung dal fimkhur taka remfelin, meichher chu sawiloh, meizuk pawh khap
tlatin, thim zingah kan
chhuak ta a. Nunau nen thim zinga raltlan buaithlakzia chu sawiin a siaklo.
Ngawpui chhung a himthei chin tura kan
rinah chuan kan
riak ta a. A tuk chuan kan kal leh a, mahse ruahin min nan hrep a; Lui pakhat
kan thleng a, chutah chuan eirawng kan bawl a; Chumi chhung chuan Party
hruaitute leh Parliament member-te leh Capital Commissioner leh hotu pawimawh
dangte chu rorel puina ka nei a. “Tunah hian nitin mi pakhatin buhfai nokhat
eiin, hapta hnih vel kan la nung thei a, mahse Pakistan Sipai hian Rangamati an
lo thlen thuai a rinawm si lova; Chuti anih chuan Marishya phei chu anlo
thlenghar hle ang. Tunah chuan Pakistan Sipaite chuan Dacca leh Chittagong chu
an tudawlin, an thuhnuai-ah an dah leh tawh a, an mahni tawk tur hian a rukin
kal insiam ila, chuti anih siloh chuan India sipaiin min kahzuiloh pawhin
riltamin kan thi mai dawnin alang si a, Chutih ai chuan a rang theiang bera
Pakistan Army nen insuih dan zawn tur ani” ka ti a, tha kan ti hlawm hle a,
mahse helho (East Pakistan Rifle) kara kaltlang chu, tuipui mel 100 dawn lai
lawnga kal ngai nen, “Ka kal ang” ti tur kan awm ta lova. A rawttu ka nih avang
leh hote, sang leh zaruk aia tam boral hmabaka ramhnuaia dah ai chuan, a kawng
awmchhun dap tur chuan kal turin
ka inpe ta a. ‘Zuitu ka mamawh’ ka tih avangin Lalnunmawia’n mizui a huam a.
Tukthuan eikham chuan kan
chhuak a, Marishya pawh kan
banphalo, ram palaileng ah kan
riak a. A tuklehah Marishya chu kan thleng a, tuipui kawng leh inkahna chanchin
ngaichangin, a kaltlang dan ngaihtuah pahin kan han cham rih hlek a. Tichuan
April 10,1971 zanlaiah chan Rangamati chu kan thleng ta tawk a. Lalnunmawia
chuan a nupui Thanhrangi hnen a thleng a, a lungawi tawk nge ni, Chittagong lam
pana kal zel a lo hun meuh chuan mi tawpsan leh ta mai a.
Rangamati Jail-a kan thian tangho lah
chu buaina tantirh laiin Rangamati DC in India tlawn nan, India sawrkar kutah
alo thawn chhuak vek tawh a. Petrol lei tur ka zawn leh avang si, engtin tin
emaw Chakma thian thenkhatte ruaiin, a tawpah chuan Gallon 5 chu Gallon-ah
Rs.18.00 zelin ka lei thei hram a. Ka Speed Board(OBM) ah chuan chuti zawng
petrol chu thunin, tling bera ka hriat avanga Chief Medical Officer atana ka lo
ruat, Laldinthara hnenah chuan Damlo (Outdoor Patient) zawng leh duty mumal
neilo, la chamte chu Marishya lama kalpui turin ka hrilh a. Rangamati a Mizo
House enkawltu leh Government Representative atana kan dahte leh an staff
thenkhatte chu, ka tihfel rualin Mizo Rest House-ah chuan ka suan lut a, an
hmantur Sampan (lawngleng) ka hire sak a, eitur pawh ni 10 tla aia tam tur ka
dahsak diam a. Chumi zan chuan India Sipaiin Mizo House chu an run a, mahse ka
lo tihruah hman avcangin tumah an manlo. He thil ti tur hian a hun takah thleng
hmanlo ila chu thian tha leh thawktu rinawm pawh kan chanbelh leh viau ang. A tuk chuan
Rangamati khawhmawr lehlamah lawngin kan
inkar kai a, Bhoila Bosti piah lam Tuipui ral, Chakma khua-ah kan riak a. Lalnunmawia’n mi tawpsan avangin
mi zui turin
Capt. Lalhleia ka hruai a.
April 14, 1971 chuan tukthuan eikhamin
Lalhleia nen chuan mel 40 aia hla, Chittagong pan tur chuan kan chhuak ta a.
Rangamati atanga mel 6 na-ah chuan kawngpui kan pawh a, Muslim pawnfen tawp tak
fengin, a tawp thei ang bera inthuamin, inhlawhfakna zawng niawmtakin nihliap
khumin Chittagong pan chuan kan kal ta zel a. EPR (East Pakistan Rifle) ho
chuan khawilai laiah emaw kawngpui chu an tichhia a, an mahni hman motor a
kaldawn chuan thingtum leh thingphelte an dawh a, an kal a; chutiang hmun chu
hnai tawk takah bunker leh trench siamin an veng tlat a, Pakistan Army anlo kal
huna lo ambush tumin anlo chang thluah mai a. Chung hmunte chu kan kalpel zel
a, .38 Revolver thunsa leh a mu chuang pathum chu mangan tawpa hman atan tiin
ipte tawp tak mawngah chuan ka ak a, Thandacheri Thingpui huan bul kan thlen
chuan Auto-Rickshaw pakhat ka man a, Chittagong a min hruai turin ka ti a;
Mahse Roazan Bazar thlenpui theih chauh mi tiam a, chuta tang chuan Chittagong
chu mel 20 lai ala ni leh nghal a. Roazan Bazar chu Pakistan Army, Rangamati
rawn pante anlo danna leh an inkahna hmun ani a. Rickshaw a kan chuan hmalawk
chuan a khalhtu chuan ralthuam kan neih leh neihloh min zawt a, ka chhanthat
duhloh avangin a ding a, kawngsira leirawhchan keh chu kuttum tia awm vel
pasarih lai tur chu ava chhar a, kan ke bulah chuan min chhawpsak a, pahnih
pathum chu a inchhawp ve bawk a. “Misualin min lo beih chuan leirawhchan hian
kan do ve dawn nia,” ati a, kan tlan ta zel a. Roazan bul kan thlen chuan
Machine Gun puak ri thlawrh thlawrhte leh Rocket leh Mortar Bomb, vankhawpui
leh Tek rin-ah an el emaw tihtura a puah dum dum avang leh, kawngsir In te chu
a kan dur dur bawk avangin, rickshaw pu chuan min tlan luhpui ngam ta lova.
Reilo deuh kan chawl a, silaimu lendan
leh an inkahna awmzia chu kan han enthlithlai-in, kan han ngaichang vel a;
Pakistan Sipai thawm deuh hlir ani tih leh doletna thawm lam a awm tawhlo nia
kan hriat hnu chuan, Pakistan Sipai tanhmun thleng tur chuan kawngpuiah fimkhur
tak chungin chakfe chuan kan kal a. Bazar kan pelh dawn tep chuan Bengali ho
chuan ral lam pana kan kal chu ngaithiamlo in min chelhbet a, kan talchhuak a,
kan vau a, kan kalsan ta a. Hetih chhung zawng hian Lalhleia chu zamhmel a pu
lo reng reng a; tawng chu ka aiin thiamlo zawk mahse, a huaisenna leh a
tlawmngaihna ngawt hian, tawng thiamna a tlakchham chu a phuhruk hneh kher mai.
Tlangval huaisen, tlawmngai hetiang min thlawptu tur hi neilo ila chuan a
zamtheih hle ang.
Pakistan Sipai,
hma rawn hruaitute chu Pakistan Sipai chhuanvawr ber Commando,SSG-II (Special Service Group-II) anlo ni a, Advance Section
chuan Bazar piah lawkah chuan leirawhchan In te takte ah hian position an lo la
mek a, an hnunglam atangin an Company khan Fire covering (Machine Gun leh
Laipuiin) an lo pe a, an lo hliahkhuh tihna ani bawk. Inchung zawl atangin
Machine Gun pu pakhat chuan entlangin kawng lam chu a rawn thlir a, Machine Gun
hmehperna dawm reng chungin min lo thlir reng a, min tin reng bawk a. An awmna
zawn ka thlen chuan chu leirawhchan In te takte bula Pakistan Commando ding chu
an mahni tawng hian, “Asalam-o-Aleikum”(In hnenah thlamuanna awm rawh se) tiin
ka chibai a, min chhanglo chuan min enran mai a, ka pan lui a, a bul chu ka
thleng a, an In chhungah chuan min hruai lut a.
Rang fe-in Inchhungah chuan kan ipte chu
an han dap a, .38 Revolver inthunsa leh a mu thunloh pathum chu an phawrh thuai
a, an hotu chuan a piah deuh a an Company Commander hnenah biakhlatna in ava
hrilh vat a, an Company Commander awmna lamah chuan sal man ang ziazang hian
min tireng chungin min chhawn phei ta a. Kan thlenphei veleh chuan, “Chakma
inni em?”, “Mawk in ni em?” min ti sek sek mai a. “Nilo, Mizo kan ni” ka tih
leh Mizo an lo hre tawp silo. Pakistan
hian Commando Battalion hnih a nei a, pakhat chu West
Pakistan ah an hmang a, Battalion khat chu East
Pakistan ah an hmang ani. Kawngdung chanchin te min zawt ngun hle
a, mahse an mi rinhlelhna leh ka thusawi hriat an chakna chu inang reng hian ka
hreve bawk si a. Thian anga invuan tur chuan kan inhrilh hre dawnlo tih ka
hriat hnu chuan, an telephone chuan Chittagong Cantonment chhunga ISI Office
chu biak ka tum ta a, an phal bawk silo. Ka biak duh mi zawt a, keiin, “
‘Badshah Khan’ ani, a hming tak chu ‘Major Nasir Ahmed’ ani,” ka ti a. a han be
dawn a, alo awm silo, a dang mi zawt a, Lt. Commander Azam, Naval I.O ka hrilh
leh a, chu pawh chu alo awm leh silo. Ni lah chu a tla dawn tep, kan huh,
inthlakna kan nei silo, bathlar lungrem chungah kan thu reng mai a a, ril a
tamin, kei phei chu a hmalama ka mut lohna leh ka kalna raltit vang leh, lamhla
leh ei mumal neihloh nen, ka chau hle mai a. Chutih lai tak chuan Chittagong
contonment atang chuan, nichina ka sawi Officer te biak an duhna chhan kha an
rawn zawt ve thung a. Company Commander chuan mi rawn zawt ve leh chhawng a.
“Mizo Leader pakhat leh a thianin an be duh ani tih hrilh rawh,” ka ti a.
Chuveleh ISI Capt. Jaheed chuan, “Mizo annih chuan hetah him takin, a rangthei
angin rawn hruai rawh u,” a han ti a. Military Police Jeep an rawn la a,
Military Sergeant leh Sipai pakhat leh driver chuan min zah deuh tak chung
chuan Chittagong chu min panpui ta a. Kei chu mutmu tuahlo leh chaw kawpuar
eilo, chawl tak tak hman hleklova ni 10 zet kal leh buai tawh ka nih avangin,
zan dar riat rik dawn a Contonment ah, ei tur leh in tur leh himna hmun kan
thleng chu ka lawm hle a. Johny Walker(Whisky) an rawn phawrh a, Kelsa kan,
mawm fahran mai an rawn la a, tuivawt em em mai an rawn chhawp a, sikret tui
ber chi double packet, king size Gold Leaf chu a carton hian min rawn chhawp
bawk a, hriselna atan kan test ve a, Lalhleia hnenah chuan, “A him chin chu kan
thleng ta chu ani a, kan thiante ho chu ralin an rawn beih chuan ngawpui karah
riltam dangcharin, silaimu karah pawh an leng mai thei a, mahse keini chu zanin
chuan ralmuang, tlai leh hahdam takin I chawl ve phawt mai the ang aw…” ka ti
a.
Chutia kan inkawm chhung chuan, Signal
Unit ami Captain Sultan alo kal a, W/T –in Laldenga hnena thu thawn tur ka lo
pe a. Signal hotupa chuan, “Buai ala nasat em avangin, chhanna chu nithum hnu
vel a I hmuh chuan I vannei hleah inngai ang che” min ti a. Dacca-a an Army
Hqrs. ah chuan hmasak ber inchuh W/T Message englai pawhin, an General hmaah
sang leh pakhat aia tam a intiang reng ani tih mi hrilh bawk a. Mahse beisei
aia rangin, a tuk chawfak hun chuan Dacca atang chuan chhanna ka hmu a, Dacca
kal tura kohna ani a. Khua a thatloh avangin a kaltheih lohva, Navy Helicopter
lam kan han beisei leh a, mahse alo remchang leh ta lova, chutia tum anga Dacca
kan kallawk theih hma chuan programme an rawn thlak leh a, Rangamati lak thuai
tur ani a, chutah chuan kawngpui dunga hmelma tanhmun leh khawpui chhunga an
inchhawp dan hrechiangtu ka nih avangin tel ve turin min sawm leh ta a.
Kawngpui dunga Rangamati luh tum chu Armoured Car te nen lo chuan casualty atam
lutuk ang tih ka hrilhfiah a, chu aiah chuan Chandraghona chhak Kaptai Tourist
Recreational Centre lak a, chuta Speed Boat (OBM) hmantlak zawng chu khawm a,
tug boat, mi 25 vel ralthuam famkim nen phur thei chu hman bawk a, chung hmanga
Rangamati chu kawngpuia lut lova lawngkai atanga lak ka rawt zawk a. Zawi
zawiin Kaptai chu kan lut a, Speed Boat chu tug Boat nen chuan kan lakhawm a,
Speed Boat ah chuan Sipai 4 zel chuangin, boat 5 vel hmantlak alo awm a, tug boat
erawh chu a lawng puiber tur anih dawn avangin, D.C Bangla a kai turin,
midangte aia hnung deuhah kal turin ka
ti a, tabalchari Bazar kaia lut turte, Reserve Bazar kaia lut turte, Hotel
Wilderness bul lama kai turte kan ruat fel a, a khaw map thatawk nen mahni
kaina tur theuh ruahman felin kaidan tur ruahman fel hnuah beih ani a, lawng
erawh chu Kaptai atanga Rangamati pana kalna-ah chuan a tui zau lai zela tlan
turin kan in hrilh vek a, chu chu vaukam leh thliarkar atanga lo kap an awm
pawhin him awlsamna tur ani. April 17, zan chuan Rangamati chu laklet leh ani
a, a tuk zan chuan Rangamati atangin Lalhleia leh Thankima (Representative) chu
Mirishya chhak lama kan hotute awmna lama chanchin hrilh turin an chhuak leh ta
a, Stengun pakhat ve ve an keng a, magazine pali ve ve a nei a, a mu zathum ve
ve an pai bawk a. Kei erawh chu Rangamati ah ka lo awm ve thung a. Lalhleia leh
Thankima chu kan hotute leh thiante zawng zawng Rangamati lama eng lawng pawh
hmanga lo chhukthla a, rawn in veng thla zel tura koh anni. Rangamati atang
chuan ei leh bar inpek pawh a awlsam dawn avang leh hnathawhho dan tur pawh
ruahmanna a awlsam dawn avangin. April 18 chuan Commando-ho chu an rawn
thlenbelh a, 150 zet an tling ta a. April 19 chuan Chittagong atanga Rangamati
lo lut tura kawngpui dunga Pakistan sipailochhote chu EPR(East Pakistan Rifle)
hovin an lo ambush a, an rawn thleng thei lova, a tukah an lo thleng thei
a. Keipawh chuan ka chawlh hahdam hnu
chuan Lalhleia leh Thankima April 18 zana ka tirhte chu an tluan leh tluanloh,
kawng chanve aia thuimah patrolling pahin ka han enzui a, Speed Boat tha tak
nen chuan tuipui chunga kal leh tlankual vel chu a nuam ve thei ang reng fu zuk
nia, a hlauhawm changhlir mah nise. April 20 chuan Meilawng lian pakhat chu
nunau leh hotu bawr vel chak vaklote Rangamati a Government College Building ah
an inrawnkhawm a, Laldenga lah alo thleng ve ngamlo nge, thei rihlo lah hriat
nisuh, a lo thleng ve rih silo. Pakistan
ram Martial Law vung vanglai leh Laldenga sawrkar buarchuar leh del dullai ber a inrual
a, a tawn tawn a inkawp nalh tura thawk palai nih chu a hrehawm leh a harsatzia
Laldenga pawhin a hrephakin ka ringlo.
Sipai zingah a te ber atanga a lian ber
thlengin, Civil lamah lah chuti bawk, inrinhlelh tawnna a nasa si a. A Dumpawl
leh Laldenga Pawl tih ri rengmai nen, inhnial dawn chuan awmhmun pawh kan la
remfel silo, thenkhat ramhnuaiah chaw mumallo, Alu leh kamrah ringrei, vung leh
chau enkawl ngai nen, Civil Hospital lah buai vangin engmah an nei mumallo nen,
thu inawi tlan a, leirem rah huna la sawifel atana khek atana itawm fe fe, khek
thei lova inhnial khawtlai phah lek lek chang lah a tam. Sipaiin Defence
Minister leh Army Chief nikawp Gen. R.Zamawia thu lah an awina heklo. Thunei
tlang thei leh policy siam ngam leh, Laldenga sawrkar mualpho tur theihtawpa
hruai zel thei awmchhun ka ni a. Hetia Pakistan Sipaite nena kan han inpawh hnu
hian Lalhleia chu Sipai ani s, a huai pawhin Hotute hnungzui anih avangin, awm
rengah a kal ani mai thei, kei erawh chu, “Nang nge nge, mahni ram leh hnam
tana zalenna sualna a thawhpuite leh hote chhan nan ral leh silaimu sur karah
pawh I kalngam a, pakhat mah hloh lova hmunhima chaw leh damdawi nen, In tha
luahtur nen min hmuhsak hi, I va felin iva han pasalthain, hotu mai nilovin,
hruaitu nih iva han tlin tak em, rikrum a thlenloh chuan I tlinna hi kan
hmufiah phaklo alo nih hi le..” tiin mi faktu pawh an tam hle mai; Chutih lai
chuan ka chepa lar ve zek zuk nia. Amaherawh chu, kan thil tihthat leh fak kan hlawhna chiah hi min elrel leh itsiktute
tan chuan rel min hlawhtirtu pawh ani thei thin.
East Pakistan buaina chu a fel mai thei
nlova, East Pakistan Rifle (EPR) helho chuan Rangamati bul lawk, Mainiachar leh
Mahalchai ah tan ankhawh a, Khagrachari Sub-Division pumpui an Controlna
hnuaiah an la dah bawk a. Nainichar chu SSG (Pakistan Commando)ho chuan an han
clear a, pahnih na takin an hliam a, pakhat a thi bawk a. A piahlawk Mahalchari
Thana chu an
tanhmun tha pawl tak ani. Lui dam deuh, thuk fe, zau tehchiamlo kam lehlamah
ani a, bunker leh trench uluk taka siam vek ani a, Heavy Machine Gun leh Mortar
Bomb nen an veng a, a mu lah renruallohin an ngah a. Chumi hmun clear tur chuan
kan sipaite 250 zet SSG-II Commander leh Rangamati District martial Law
Administrator hna chelhkawptu, Lt. Col. Zaidis Khan chuan a phut a. Lt. Col.
Zaidis Khan nen chu hmun chu April 25, 1971 (Sunday) chuan kan va tlawh dun a.
Ni sensa hnuaiah, ral bullawkah chuan namen lohin Zaidis Khan nen chuan kan
inhnial phah lehnghal a. Kan Sawrkar chhungril buaina ka hrilh duh si lova. Kan sipai hote pawh chu
Mainimukh a kan
Army Hqrs. lamah chuan kan
tirlet leh ta a. Tlaiah chuan Speed Boat in Rangamati ah kan haw dun leh a, D.C Bangla-ah zanriah
eina-ah kan
inhnial leh hrep bawk a. An buai leh mangan laia kan puih chuan a hnu lamah kan
chan thatna tur anih ka ring a, chulo rengah Independence sual a kan dona-ah
hian Pakistan chauh hi kan belhbul theih awmchhun an ni a, an sual an that sawi
lova tanrual rih phawt chu tulin ka hria a, mikhual ni ila, kan thlen In kang
se, “Ka In mah nihleilo..”tiin thelhpui emaw bungraw senghawipui emaw tum
hauhlo ila, mikhual sual tak, thlen In hnawng chi tur kan ni duh hle ang tih pawh ka ring a.
1965 September thla a Kashmir thubuai
vanga India leh Pakistan an indo dawn lai khan, Ralleng ho chuan Pakistan an
belbul tawh a, India pawh an do rei fe tawh a, mahse Ralleng ho chuan khatih
laihun kha India nena inkah haina an neih, an pawhsei belh vellai ani a; An
thlen In Pakistan chuan “Inkah haina hun hi tisei tawh lovin, titawp ula,
Kashmir thubuai vang hian India nen kan Indo dawn a, chutih lai chuan nangni
pawhin ana thei ang berin lo kap ve ang che u,” tiin an hrilh a. Mahse Ralleng
ho chuan Pakistan leh India an inkah bur bur lai pawh chuan an la hai san veng
veng mai a, chumi avanga Pakistan laka an tuitlak tak lohziate pawh mita
hmuchiangtu ka ni a. 1969 leh 1970 te pawhin anmahniho ngei pawh Dacca-ah ka hmuhin mi zar hi zo ka tum a. Indo thei hram se
tihnak alaia, an ralthuam pek hmang leh an chaw ringa an rama tan khuar ve tawh
rau rau si chuan, tunhun remchang chân hi tha ka ti theilova, chuvangin a chhan
leh vang hrilh leh lem lovin, “Keimah ka kal ang a, ka ho ang a, kan ti mai
ang, kan luhchhuak vek mai ang, rallak thil engpawh mahni lak lak neihah..” ka
ti a, tichuan kan inbe rem thei ta a. Inbe rem theilo ila chuan, nakina ISI ho
nena la indawr leh tur a Rangamati College building a nunau leh upa ho leh mi
pawimawh ka dah zawng zawngte pawh chu tunhmaa kan awmna pangngai, Marishya
chhaklama phurhchhoh leh vek turin Zaidis Khan chuan thu a peih tawh a. Tichuan
April 26,1971 chawhnu lam chuan Rangamati atanga Mainimukh lam hawiin Speed
Boat in ka tlanchhuak a, Subalong tuipui rek laia kan sipai, ‘S’ Battalion chu
an chuanna tur lawnglian ka chhawp sa a. Chutah chuan an vaiin 150 zet chu
ralthuam famkim nen an lut a, “Rangamati-ah tihian in kal ang a, naktukah chuan
Mainiachar inrawn pan ang a, meilawng lian hi in rawn hmang dawn nia; kei erawh
chu Mainimukh lamah ka chho ang a, chuta tanga sipai zathum hruaiin, zaninah
tlang kawngah Mainiachar lam panin ka lo kal ang; Khularampara –ah kan chawl
ang a, chuta tang chuan khawthlang zawngin melthum vela hla kea kala Mahachari
thlenna leh chhim hawi zawnga melthum kea lo kala Nainiachari lo thlenna kawng
a awm a, chumi hmun chu naktuk dar 3-ah kan lo thleng ang a, dar 4-ah Advance
in rawn tirhte leh kan rawn tirhte Khularampara leh Mainiachar inkarah an
intawk ang a, tichuan, Mahalchari kulh kan run ang a, kan luhchhuak nghal vek
ang. Tumah inkal hma-in hrilh suh u”, ka ti a. Mainimukh ka thlen chuan zanriah
an lo ei mek hlawm a, “Kan hotute chu engtizia nge, order anga sipaiin hna an
thawhloh?” tiin ka zawt a. ‘Order a kal thei tawhlo ani’ tih min hrilh a.
“Chuti anih chuan in itsik lovah, keiman ka hovang, kan ti mai ang,” ka ti ta
a. Kan Army Hqrs. leh hotu bawr dangte pawh chuan ka ho vanga tihtheih anih
dawn chuan min itsik an tumloh thute min hrilh a. Tichuan, ka sipai hruai duhzat ka puantir a, zanah,
thimfel hnua ralkap tua , ralhmun pan turin ka chah vek a, zathum ka demand a,
tichuan chaw tlem ka ei a, kan inpeihfel chuan zan dar riat vel alo ni tawh a,
Mahalchari lam pan chuan kan hnathawh dan tur leh programme chepzia chu ka
hrilhfiah vek a, zan reife kan kal hnu chuan, khawfing chah hmaa kal leh zel
turin reilo deuh kan mu chawl a.
April 27, 1971
zing dar 11 velah chuan Khualarampura chu kan thleng ta a, hun a bichilh
lo bawk a, chu khaw chhete-ah chuan tui inpahin meizuk kan siam a, Mainiachar
lama Advance Section khat tirh turte pawh kan ruat vel a. Chumi hmuna chhun
nisat laia ralrel paha kan chawl lai chu yard 100 vela atanga hnaiah, East
Pakistan Rifle helho Company khat lo inremsa chuan min ambush ta tlat mai a,
darkar hnih lai kan inkah hnu chuan kan nawrchhuak a, an tlan chu kan umzui a,
chu thilthleng avang chuan Mahalchari chu inralring lova nawr dan lah a awm ta
heklo. Chawhnu lamah chuan ‘S’ Bn 150 zet leh SSG-II sipai 100 zet awmna lamah
chuan kan umthla, East Pakistan Rifle ho chu kan inkara an awm avangin keini
tangho pawh inral palh a hlauhawm thei fur fur hle thin. Chung East Pakistan
Rifle helho chu engtin tin emaw Mahalchari Thana-ah chuan tlai lamah chuan kan umlut thei hram a.
An thiante’n ral lehlam atangin anlo cover a, an lawngleng chhawpsa chuan an
kai ta a, kai ve maina tur lawng a awm ta si lova, a ral lehlam atang chuan kan kap ta chiam mai a.
Zan dar 7:30 velah chuan kan kap tlawm ta a. An
tanrei avangin a khat tawkin rocket Launcher-in kan sai reng a, an bunker leh
trench chunga bung zar, pawm aia lian pui pui chuan rocket chu alo dawng hmasa
thin a, a tla duai duai zel mai a, a tawp lamah phei chuan an Petrol leh diesel
leh khawnvartui dahna kudam lam kan sai fuh a, a kang nasa khawp mai a, a khaw
zatve deuh thaw tur chu a kangzo ta a. He inkahnaah hian SSG-II sipai pakhat a
hliam a, pakhat a thi bawk a. Kei erawh chuan Pathian zarah ka hote ka la hloh
lova, hliam pawh an awm rihlo.
April 28, 1971 zinglam chuan Mahalchari
khua chu kan luah fel a, hnehna ruai kan theh a, engzatnge kan nih hriat ka
duhin kan han zawt chiang a, 535 lai kan lo ni reng a. Kan Sipaite hian keiman
ka ho dawn tih an hriat chuan ka ngen tawk aia tam pawhin min zui duh ani tih
ka hriatin ka lungawi hle thin. A tuk chuan Manikchari kan la leh a, a tukleh
chuan Khagrachari Sub.Division Town chu kan la leh a. Khagrachari atanga Ramgorh
kalna kawngpuiah kan Sipai 100 velin kawng an hnawh a, chutia an hnawh fel hnu
chuan Chittagong lam atangin Ramgorh chu an rawn turn a, Artilery Unit chuan
zankhua leh nilengin Laipui Bomb chuan an kap a, a zan lehah pawh an kap zel a,
a nihnihna turah chuan an charge ta a, an la fel leh ta bawk a. Khagrachari
atang chuan May 1, 1971 chuan Rangamati lamah bawk ka haw leh ta a.
Laldenga pawh, ka hova kan kah zalen leh
ralmuan vek hnu chuan, Dacca atangin Rangamati-ah chuan alo zin ve ngam ta a.
Cabinet thar a form dawn leh form nghal se, a hlui a ring dawn anih pawhin, chu
pawh chu tifel nghal se, chuti lo chuan mawhphurhna a hautak lutuk ani tih ka
hrilhfiah a. A sawrkar term khatna a Cabinet Member zawng zawng chu a ban vek
a, keimah chauh mi thlang nawn a, thian dang pahnih mi pekbelh a, tichuan a
sawrkarna chu Cabinet member pathum nen a form ta ani. Kan
thiante a ban vek avangin leh kan
buai leh inrelna atam em avangin, keipawh mifel leh tling zawkte’n min thlak ve
se ka duh ani tih chu chiang takin ka hrilh a, mahse kei aia rintur dang a hmu
lova, a term hnihna pawh chu ka thawhpui leh dawn alo ni ta. Ni reilote hnu-ah
chuan a nupui fanau awmna Dacca lamah bawk chuan min kalsan leh ta a. April 4
atanga chhun zan chawllo leh chaw mumal ei hman lova ka thawhrimna chuan May
thla bul lamah chuan ka taksa alo tichhe hman viau tawh a, Pa tet nak alaiin ka
rihna pawh 4 lbs.(ser hnih) laiin ka hloh hman a. Laldenga’n Dacca min kalsan
leh hnu chuan Rangamati Civil Hospital ah ka awm phah ta a. Chuti chung pawh chuan
Pakistan Sipai hotute chuan Operation ruahmanna tur leh map study turin ka
pindanah chuan min la rawn pan nitin thova. Rilru leh taksa han chawlh kawpna
engtin mahin ka nei hmanlo. Hapta khat pawh Hospital ah ka la awm hman chiahlo
tihah chuan, ka hlauhthawn rilruk fo thin thil pawitak mai alo thleng ta a. Kan
sipai hote chuan an hotute an man a, Army Chief, Adjutant General, Quarter
Master General, Brig. General pakhat leh Colonel leh Lt. Colonel pahnih leh a
hnuai lam ami Officer leh NCO (Non Commissioner Officer0 leh Private tam tak
pawh an man ta vek mai a. An man a te hi a DUMPAWL a an puh, Laldenga eptu lam
anni a. Laldenga sawrkar hmasa a Cabinet Minister tawhte pawh an man kim vek
bawk. Civil Administration lama thawkte pawh SA (staff Assistant) thlengin man
an ngah hle mai. Damdawi In a ka awm laiin Commanding Officer pakhat chuan an
inman thu ka hnenah a rawn thlen a. “Chuti anih chuan, kan President lo thlen
hma chuan engpawh nise, kut inthlak tur ani lova, an ralthuam kawllaite erawh
chu inlaksak vek anga, buaina siamthei lovin Camp hranah in dahin inveng anga,
ei leh bar pawh an dawn pangngai rengin dawn tir tur ani, man belh tawh rihloh
tur,” ka lo ti a.
Sipai lam chu singsak that fê angai dawn
ta a, Civil Administration lam erawh chuan a bahlahpui tham tehchiam lo. Thil
awmzia chu Laldenga hnanah ka report thuai a, mahse a lo kal mai thei silo.
Vice President lehzel pawh khuahkhirh behin a awm si, Cabinet member thar
pahnih-te’n thuneihna leh mawhphurhna an la hmang thang silo. Buainain min
chim, Laldenga awm silo,engkimah hian mawh zawng zawng ka kovah a innghat a, a
lehlamah chuan thuneihna ka neitam chuang pawh ani silo. Hetih laihun zet hi
chu dawmlo ila chuan Laldenga sawrkar chu a tlusawp nasa fê ang. An tualchhung
buainaa India alo inrawlh vanga Pakistan Sipai sawrkar a khauh thei ang bera
ramchhung buai raphrual zawi tura an vung lai leh Laldenga sawrkar del dul,
niak nuak lai intawk lái, Laldenga tel lova lo enkawl sak chu, a aia fing tanlo
chuan thil harsa tak chu ani ang. Thuneihna nei silo, mawh zawng zawng phurh
chu tlin fê fê pawh lo awm ta mahse nuam ti erawh chu an awm lovang. Zalenna
Movement ngaihsan vang nilo se chuan, tlawmngaih zawh zai peihna chi ani lo.
1971 May thla chawhnu lamah chuan Laldenga chu Dacca atang chuan alo zin
leh a, sipai hotu tharte leh Intelligence Report atangin thil a han thlir
chiang vel a, India nena negotiate Settlement neih duh, ama rawt anihloh avanga
a duhpui loh, a duhpui loh avanga amah tantu ten a ‘Dumpawl’ an tihte chu, tan
tir thup reng mai chu tha ati zawk nge, amah tantute thiltih chu dik tilo chung
chungin a titute a hlauh vangin a pawm zam ta mai, tun thlengin hrilhfiah a har
ka ti thin.
Laldenga chuan “The White Paper”
sawrkar thuchhuak, Pamphlet a siam
a, chu chu a tawi zawng chuan ‘Zalenna Movement tihchhiat tum anga a Dumpawlho
a puhna’ ani ber a; amaherawh chu, chutah pawh chuan Laldenga’n tun July 1, 1976 a India sawrkar
aiawhtute nena thuthlung an signed aia zalenna movement tichhe thei tur
thuthlung dang hmuh tur avang hle. The White Paper kha chhiar ve the u. Heti
khawpa a mualphona tur lo hliahkhuh a, leader ni tura lo dawm ding thintu ka
nih avang leh, zalenna movement avanga engpawh titura ka lo huamna leh ka tuar
tawhte leh, thiante sut ngamloh pawh ram leh hnam zalenna tur anih avanga ka lo
sutttlang tawh zawng zawngte ka han ngaihtuah let hian, MNF hi inti tatu ve
hliah hliah, duh duh, tha tura ka rin leh dik nia ka hriat chu ka sawi theihna
tur ni mahse Laldenga leh amah betute’n, a intihotu bawrin, an hote ngaihdan
pawh hre tak tak uk si lova min ban duh hi, puitling taka kan lo hruai thin
tawhte leh mipui vantlang hmaah, Laldenga leh amah betute nen hian Political
Platform ah intawhkhawm leh a han sawiho theih hlan a nghahhlelh awm duh ngei
mai. Mahse, chutak chu pumpelh duhin, mi hmuh leh huphurh leh hlauh vangin,
engtikah mah a min sawipuiloh theihna dan tur thlengin Laldenga hian thu a pe
kual hi, mihring leh Pathian mithmuha thiltha leh thianghlim a tling ang em?
“Mizoram-ah
engvangin nge Muanna a thlen har?” tih Essay anga ka ziak leh Laldenga hnena Oct. 14, 1976 a lehkha ka
thawnna te pawh ennawn ila, Zoram leh Zofate leh MNF pawl tan pawh a, thu leh
hla pawisawi thei tur chi a tel lohzia chu ka chhia leh tha hriatna hi mi
hriatpuitu ani.
East Pakistan
a tlawm khan Chittagong
khawpuia ka hote nen kei chu min tlawm hnan a. Mahse ka mawhphurhna hnuaia
damlo leh hliam damdawi In hrang hrang ami pawh pakhat mah ka tlansan lo.
Lianlunga erawh chu a chuap a kahtlang anih avangin Oxygen bawm nen dawt(pipe)
a thlunzawm ani a, ka kalsan dawnin Pakistan Army Chief Medical Officer,
Chittagong ami hnenah EPCEF a ni a, battle Casualty anilo ti tur leh, na leh
hliam nasa zual bikte inthleng hunah pawh lochhawm zel turin ka chah a; mahse
Lianlunga ainthup zolo nge, Pakistan Doctor-in ka chah angin a ti lo, ka hrelo.
Zoramah kut lehlam chhe deuhin, damin Lianlunga chu 1976 kum tawp lam khan ka
hmu.
1971 Krismas dawn tep chuan, Rangamati
atang chuan kan chhuak a, a tangho chhuah siin, Laldenga leh a sipai hotu lalte
chuan, tang vengtute chu an kohkir theihnghilh mauh mai hi alo ni a. Zam
luattuk avang anih loh chuan puh tur dang avang hle, an sual vang hrim hrim a
hmelma kuta lut tura inhnutchhiah chu tiduh a rin pawh a har fu tho si! Kei lah
chuan, an tlawm hnua thilo a ruanga Chittagong
atanga tlanchhuak ka nih avangin, ka lo hriatpui bik silo; ka han hriat meuh
chuan meilawng lianin zankhat leh chawhma Rangamati tlan bosan zawngin kan lo chuang hman tawh
si. Krismas chu Tatkawng luidungah kan pal liam vel ta mai mai a. Mahse Laldenga
ve thung chuan a thingrem chawpin a In luahah a kalsan chat mai a. Pro Indian,
vai lamtang ru anih avanga thuruk tawpkhawk remkhawmna Cabinet Member leh M.P
hote leh party hruaitute pawhin kan hriatpuiloh thuruk pawimawh, vital
information chuanna a hnutchhiah mauh mai hi July 1, 1975 a Delhi a India
sawrkar aiawhtute hmaa thuziak puan hma phei kha chuan hriatthiam a har hle.
Kha thupuan hma kha chuan sawrkar leh a sawrkara miliante leh pawimawh leh hote
zawng zawng, an nihna leh khua leh nu leh pa leh laichin bulhnai leh
rokhawmtute thlenga hming chuanna fel tak mai, vai rawnchhar ngei tura a
hnutchhiah kha mak ka lo ti hle thin a, mahse tunah chuan mak lehzual kan
tidawn nge, mak lemlo kan ti tawh ang, tih ka ngaihtuah thin. Ramdangin
cheng(pawisa) a min tanpuina a lakzat chhinchhiahna leh kan sawrkar Central
Treasury a arawn thehluh zat leh ama puala a kawlhran zat chhinchhiahna te pawh
a hnutchhiah thlap mai a. Heng lehkha pawimawh leh thuruk tawp chuanna lehkha
mantute hi chuan, rinloh tak tak thumak fe fe an hmu teuh ang, amaherawh chu
kamtampui lo se, Laldenga hming hliau loh nan a tha ang. A tan a ngaihnawm ve
tur leh tur loh phei chu ka hre lova, mahse zalenna sualtute leh mipui vantlang
chuan chutiang thil chu a awm tih sawi ila chuan hriat chak em em an tam viau
mai thei.
East Pakistan
chhuahsan a a nawlpuia Laldenga hova kalte chuan namen lova inkahna kawng lakah
vawihnih kan
tawk a, chumi hnuah chuan sawitham inkahna a awmlo. Nunau leh tarchhia leh
sil-awng leh bawrhsawmte chu an in surrender vek kan phalsak a, sipai leh pailo
pawh an chhangchhiat vanga nupuite mahnia inla hrang theilote chu an pasalte
nen an insurrender vek kan remti bawk a. mahse, a ruh zual Laldenga zuitute
pawh chuan, engnge kan tawn ang tih pawh hrelovin Arakan ngawpui, Burma
Communist helho chettlatna pan chuan kan kal zel a, 1972 Kumthar Ni chuan Bawm
ram Thingdawlte khuaah Sial kan talh a.
Arakan lamah BCP (Burma Communist Party) ho nen an Special Advance
Messengers kan ti a, zawi muangin kan zui ve zel a. Laldenga leh anupui leh
fanaute leh a thlanchhuah mi tlemte chuan West Pakistan ah Akyab kaltlanga,
Burma Communist Party ho zara thlang tlak dan tur awm dawna kan hriat hnu chuan
Cabinet Member-ho leh Parliament hotute leh Party hotute chuan Laldenga thlahna
kan nei a. Chutah chuan mawhphurhna kan insem a, Chaihkhiang khuaah kan inthlah
ani. Foreign Sorkar dawrna zawng zawng chu Laldenga kutah hlan ani a. India
nena inbiakna zawn leh chutiang inbiaknaah chuan engchen pawh kalthei turin
thuneihna chu a kalsan NEC (National Emergency Committee) kutah a hlan ve thung
a. Natinal Emergency Committee hi Party, Parliament leh Army lam atanga
thlanchhuah Committee ani a, Cabinet membber te erawh chu kan nihna pangngaiin
kan tel a, Vice President chu NEC Chairman ani nghal a, India nena inbiakna
zawn leh chu inbiakna a luhchu kan mawh ni mahse, Laldenga hnenah chuan a
remtihna lo chuan thutawp kan thleng lovang, tiin kan chah bawk a. Tichuan,
Burma Communist Party ho zara Akyab lut tur leh chuta tanga refugee anga West
Pakistan a kaltlang tur chuan 1972 kum bul tê-ah chuan min kalsan ta a.
Burma Communist Party ho chuan kan zavai
pawh a min mikhual an huamzia te chu kan palaite hnenah chuan an lo hrilhfiah
a. Laldenga pawh a kaltlang thei dawn tih an report bawk a. Tichuan Arakan
ngawpui pan tur chuan insuan zel zai kan rel a. Kei erawh chuan Rangoon
khawpuia Pakistan Embassy hmanga Laldenga nena kan Hqrs. Inpawhna kawng zawn
chu tha ka ti a, mahse ka zawng hlawhtling ngei ang tih erawh chu kan hotute
hnenah chuan ka tiam ngam lova. Tul tih vang chauh a engkim sen leh tuar huama
beitur ka ni tih ka hrilh a. Tichuan Capt. Zahlira ka sawm a, ani hi Paletaw
khua a nau Burma Sipai pension nei anih vanga ka thlan ani a. National
Emergency Committee ah chuan ka thil tum chu hrlhfiahin, February 18, 1972
chuan Laisaw Camp atang chuan ka kir leh ta a.
Bangladesh lo dingchhuak leh, chu
sawrkar thar hrawn huphurh Bawm-ho chu Burma ah chhungkuain an pem zut zut mai
a, chung pemho zinga inzehluh dan chu ka enthlithlai phawt a. Pakistan tlawmsan,
an tangka thi mai tur ka la ah chhunte chu Chittagong lamah sana bun hnih leh
invenna damdawi lei nan mi kutah ka thawn phawt a. Ka .22 Rifle leh 4 Band
Japanese Radio nen chuan mi chhung zinga inzepin, Bawm refugee angin Burma ah
chuan bawmrangin ka inphur lut ve ta a. Ka sana lei leh Radio te chu ka hralh
a, Silai erawh chu ka thukru rih a. Zahlira chu naute kan tur anga in chhal
turin ni 10 velin kei aiin ka kal hma tir a, mahse Kâwl Police ten an lo man a,
Paletwa ah an hruai a, a nauin a chhanchhuah hma, hun engemaw tichhung chu Jail
ah alo zuk tang phawt a.
Khumi (Matu chikhat) khua, Miza,
Chhimtuipui kamah chuan pemthar angin ka Chhung chharchawpte nen chuan kan han
in ziaklut (register) fel phawt a, Paletwa lamah ka kalsan leh ta a. Paletwa
SDO leh Township Officer-te nen chuan kan inkawm a, Akyab kalna min buatsaih
sak a. Akyab ah chuan Pakistan Vice Consulate a awm a, mahse
a Vice consul chu Bengali anih avangin, a rinawmna Pakistan atangin
Bangladesh lamah alo sawhsawn a, mahse ka zuk kallai tak chuan Rangoon atangin
Pakistan Consulate chu alo zin a, chu nen chuan kan inkawm ta a. He ka zinnaah
hian Zahlira nau Kawl Sipai pension Zachhunga chu tawng lettu atan hnungzui ah
ka hruai a.
Pakistan Consulate nen kan inkawm hnu
chuan Burma sawrkar rawih Immigration Officer pakhat nen kan inkawm leh a,
pawisa tamtawk pek chuan Burma ram khua leh tui nihna lehkha (citizenship) mi
pek a tiam a. Chu Citizenship Paper hmang chuan Rangoon leh Kawlram khawipawh
duh duha fan theihna tur ani. Hrechiang thawkhata ka inhriat hnu chuan
Paletwa lamah ka hawsan leh ta a. Arakan khawpuia kan Gen. Hqrs. Thar tur zawng
chuan Zachhunga leh Khumi pakhat kuli(ramhnuai kawng hria) hruaiin ka chhuak
leh ta a. June 2, 1972 chuan National Emergency Committee awmna hmun chu ka
thleng ta hlawl a. Thiante sulhnu chhui lova, khân hran rekchawp kan ni a,
ralthuam kan nei silova, a hrehawm duh viau mai. Pakistan Consulate, Rangoon
ami hmangin Laldenga nena thu leh hlaa indawr pawqhna kawng hmungei dawna ka
insawi hnu chuan, Kawl tawnga min tanpui turin Vanhlira ka thlang a. Kawl cheng
2000/- kengin Paletwa panin kan chhuak leh ta, pumpelh kan chhar thar avangin
kan kallama ni 8 kan thang na-ah ni 3 chauh thangin Paletwa kan thleng ta a.
Burma Communist Party leh Sipai-ho
inkawp thar chuan Paletwa thlang lawka Police Out-Post pakhat chu an la a. Chu
chuan Paletwa chhehvel chu ati ralti hle ta mai a, thil fello awmthei dawna ka
hriat avangin Vanhlira chu Akyab-ah ka tir liam thuai a, ka hrilh angin
Immigration Officer hnenah chuan Citizenship Paper chu a zuk lei ta a. A lokir
leh thuai a, kan
kal thla dun a, kei pawh chuan Citizenship Paper chu ka lei ve leh ta a; Chu
Immigration Officer chu Laldenga leh ahote Akyab a refugee anga an luhthlak a
lo check tu ber kha ani nghe nghe. Laldenga acheck tuma Pakistan pawisa cheng
2,60,000.00 a hmuhchhuah thu pawh min hrilh nghe nghe a. Arakan-a kan mite
rethei taka an awm laia leh keini lah Mission hautak deuh mai kan hmabak lai a,
Laldenga’n chuti zat zat cheng a kawl ani tih kan hriat chu mak pawh kan ti hle
a. Kan Mission hi a hautak dawna ka hriat avangin, mangan thlavengah cheng dang
engmah ka nei si lova, ka .22 Rifle chu ka hralh ta ngawt mai a. Chung pawisa
hmang chuan Akyab atangin Rangoon chu kan thlawk lut ve ta rawih mai a. Silai
man nen pawh Rangoon thlen meuh chuan cheng 1000/- chauh a bang tawh mai ani.
Rangoon khawpui chu an khua leh tui nihna lehkha nen kan han fangkual ve ve a,
Pakistan Consulate awmna chu kan zawng rilru ber a. Kan hmuhchhuah hnu chuan an
diplomatic mail bag hmangin Laldenga hnenah lehkha ka thawn leh ta a. Rangoon a
Vanhlira nen kan awm thute pawh ka hrilh a.
Chutia Laldenga ka dawr pawh leh theih
hun chu July thla chawhnu lam ani tawh. 1972 a Arakan lama Laldenga lehkhathawn
leh chhawn dan turte pawh chu harsa tak chuan ka pe zel a. Chutia Laldenga
zawkin mi rawn biakpawh leh ngaihna hrelo leh dapchhuak zolo a a awm laia,
keimah bawkin amah ka han be pawp leh hmasa chu Laldenga pawh a lawm hle a,
National Emergency Committee Chairman hnena lehkha a thawnah pawh min chhuan
thu leh min chawimawi thute a ziaktel ve nual nghe nghe a. Chutia lehkha a
indawr pawhna fel tawk ka siam zawh hnu chuan Pakistan Consulate a dak lo hlan
chhawng tur leh chuta tanga lehkha rawn thawn leh chhawng turin, Rangoon ah
chuan Vanhlira chu ka awmtir a, kei erawh chu 1972 October thla vanglai vel
chuan Paletwa lamah ka kir ve leh ta a. Laldenga chuan NEC Chairman hnena
lehkha athawn chuan hmana Dacca a anupui fanaute nen dan beha, a zuk zawng
chhuak hmasatu ka nih thute pawh a chhamtel nual a, a dik takin kei anga hun
harsa karah leh ral leh silai karah pawh a Laldenga hian Hqrs. A dawr theihna
kawng zawn chhuahsak thei Cabinet leh Army hrang chhungah pawh midang a neilo
ti ila, a sual tampui lovang. Vanhlira nen hian Rangoon a kan awmdun chhung
chuan Laldenga lehkha hmuhte chu kan chhiar dun vek zel a, Foreign Aid chi
hrang lakna tur kawngthar a hmuhthu emaw, kan awmdan tura thil ruahman a
neihthu emawte ni lemlo, lehkha pawimawh nia kan ngaih em em loh chu, chutiang
mi a rawn fakderna lehkhate nen pawh chuan, kan tiboral dun mai thin. Kawl teuh
dawn ila a himloh a hlauhawm si, thawn zel dawn ila Paletwa thleng chuan a
harsa lova, mahse chuta tang chuan helho chi hrang hrang leh Kawl sipai
Operation kal vel karah, tawng thiam si lova inrawlh sek mai chu a felloh
avangin, NEC thleng tur chuan dak kaltir zung zung ngaihna a awmlo. Inhlawhfa
rinawm tawk hmuh pawhin, vawikhat dak tlangpuiah cheng 100.00 hlawh tur pawhin,
mi hmuh a harsa em em ani.
1972 October thla chuan Paletwa ka lo
thleng a, chuta tang chuan Zachhunga leh Thangsing, NEC lamah lehkha pawimawh
leh lehkhabu chhiartur tlem a zawng nen ka kentir a, an lo kir hnuin November
thla-ah Bangladesh ram, Chaihkhiang khawram daiah ka han zin a; chutah chuan
Lalsanga leh Nghaka, Chin Hills Affairs enthlithlai tura NEC atanga tirhte pawh
chu ka hmu a, June thla a ka rawt anga Sanggu lui dai sek lova, rikrum thilah
pawh Chaihkhiang dai vel rawn pan theihna ramhnuai tlangkawng zawngtu Kapzinga,
Lalpianga, Vanlalsiama leh Dengzika te pawh ka han hmu bawk a.
Chuta tang chuan lehkha pawimawh dangte
leh Cheng 2000.00 NEC hnenah ka thawn a, Paletwa lamah ka kir leh ta a. Paletwa
atang chuan Chhimtuipui hnar zawnga zawhin, Sinletwa (Salachhuah) lamah ka zin
a, Krismas chu Kaisih Tlangah ka hmang a. Vanlalauva EAF (Emergency Army
Force) hotupa leh Biakzama te pawh
midang thenkhat nen ka han hmu a. Chutih lai chuan Seikunga hnen atangin
lehkhathawn ka hmu a, va enthlithlai turin mi ka tir a, mahse an fiah zawhloh
avangin, Dec. 31, 1972 chuan Kaisih Tlang atang chuan Shullong Tlang pan turin
ka zinchhuak a, Thiara Tlang kan ban a, a tuk 1973 kumthar Ni chuan Shullong
Tlangah chuan Seikunga nen chuan kan intawk ta a. Demkhawsieka ho China ram kal
turte pawh ka hmu hlawm a. Bangladesh Bawm rama zinchhuak NEC Chairman leh MP
thenkhatte leh hotu dangte chu Munnuam lamah an awm a, chungho hnenah chuan kal
turin Seikunga chu ka hrilh ta a. Zawi muangin keipawh chuan Munnuam lam chu ka
pan a, chutah chuan chiangkuang deuh a kawmna ka nei a, uksak tlakah ka ngai ta
lo tawp a, mahse kan hotu thenkhatte chuan an ring ang reng fu bawk si.
NEC Chairman chu India nena
inbiakna kawng zawng tura lo zinphei ani a, mi pahnih a tir a, an lo kir leh
hnuin inbiakna pawh chu neih ani a. India Palaite chuan Lalnunmawia leh R.Zamawia
thusawi chhunzawmpui an tum a, chuvangin fumfê nei lovin an inthen leh si. An
lokir leh hnu pawh chuan India lam chuan India pawn emaw, chhungah emaw inrem
tur tih indelhkilhna engmah nei lova, direct talks (Palai ruai lova inbiakna)
neihpuiah an rawn sawm leh a; mahsae NEC Hqrs. Lamin Peace Mission (Remna
Palai) hmang chauh a inbiakah an kar tlat avangin, chu indelhkilhna awm lova
inbiak theihna hun remchang lo awm pawh chu a liam leh ta a. Chuvangin kan NEC
Chairman S.Lianzuala chuan beidawngin min hawsan ta a, a rual hian hotu
pawimawh tak tak dang pawh an haw ve a.
NEC Hqrs. atang chuan Sunsawng vela
Tactical Hqrs. hawn an rawn passed a, chuta hotu turin Party General Secretary
Khawpuithanga an rawn tir a; tin, sipai pawh neihtel ngei a ngaih avangin a
hotu atan Haleluia an rawn tir bawk a. Sipai Section khat awm lek nen an lo kal
a. Khawpuia chu a inti thu hle a, a lal bek bek hle, âwm pawh a âwm hranpa lo.
Party Gen. Secretary hna leh Tactical Hqrs. Pahnih sawrkar thuneihna sangber
chelhkawp thei tura 1969 August thla tawp lama Chhippui khua a cdan kan siam
palzut a, party hna leh sawrkarna chelhkawp tura lal-thar hovin an rawn tirh
ani mauh mai si lah tak a. Mahse a in enkawl thiam lova, damdawi lam a ei, a
in, a injection bawk, a ti lutuk lam deuh ani ta ve ang, a kulcho phah ta zawk
a, cheng tam tak sengin Chandraghona Christian Hospital-a in enkawl leh hnu-in,
tha thei chuang lovin, a vau haw tak S.Lianzuala te hnung deuh ah chuan India
sawrkar a in surrender turin a kir ve leh ta a. Party hruaitu nih leh sawrkar
hna chelhkawpna pawh chu a tawp ve leh ta mai a.
NEC leh Laldenga inkara Palai vakvel ka
ni a, chuvangin Burma lamah bawk ka let leh a, 1973 September thla chuan
Rangoon–ah ka thlawklut leh a, cheng leh lehkha pawimawhte hawnin Akyab ah
chuan ka lo thlawk kir leh a, Paletwa lamah bawk ka lo chholeh a, chuta tang
chuan Bawm ramah ka kal a, Lalhleia Hnunnuam vela chamthin chu sawmin, Krismas
dawn ruai chuan NEC lam pan chuan Bawm ram atang chuan kan zinchhuak dun ve leh
ta a. Krismas chu ram palailengah kan hmang a, chawhmeh kan nei lova, mahse
chawhnulamah chuan Saichal pakhat ka kap hlauh mai a, mi pasarih lek, chakvaklo
te te inkawp kan ni lehnghal a, sa kan la bang tam ngei mai. Tun tuma Bawm ram
atanga kan
zinchhuah dun dawn hian Lalhleia hian ka pa thih thu, hman deuh ami tawh chu
min hrilh a, ani leh thla ziaka rawn thawntu Hrangkhuma lehkha lah chu a rawn
tobo tawh bawk si! Kumthar hmalawk in NEC awmna hmun chu kan thleng a, chutah chuan Kumthar (1974)
lawmna te kan
nei a. Ro kan
rel reiin kan
rel tam hle. Maj. Khualchhawna-ho in India rama Uniforms tur an rawn
hawn teuh va, India
nena awmze nei deuh taka inbiakna nei atan NEC chu a duhthu pawh a rawn sawi
ngun ve hle. Keipawhin inbiakna neih chu ka sawi uar pawl tak ani reng a, mahse
kan hotute
leh rorelpuite ka hmin zo rihlo ani.
Tactical Headquarters hmingthlak a, LOC
vuah ka rawt a, LOC Sunsawng velah hun nise, sawrkar aiawhtu pakhat leh sipai
section khat velin enkawl se, tin, dak ka rawn hawn thinte leh Zoram lam atanga
thuchah leh dak lokal intawhkhawmna leh, NEC lama lo hlanchhawnna hmun tura ka
ruahman ani a; Chulo rengah, Bangladesh a pawl hrang hrangte pawh NEC biak duh
sn awm chuan, an thu leh hla lo ngaithla a, NEC a rawn hlan leh chhawng tura
LOC ah chuan sawrkar aiawhtu chu awm tura ka rawt ani a.
NEC a ka chamchhung hian Mizoram U.T
hruaitute hnen atangin zualko an lo kal a, inbiakna neih an duhthu an rawn
sawitir a, chutia ka lo hlawhchham pui hnu pawh chu nise, Maj. Khualchhawna ho
leh zualko dangte’n an rawn tuihnih sek takah chuan inbiakna neih chu kan
duhtlang ta a. NEC Chairman, Malsawma Kawlni leh Chawngzuala an kal a,
khualchhawna leh Vanlalauva’n an zui bawk a. An kal hma chuan kimchang takin
thu engkim kan
inchah vek a. An hnung deuh ah chuan keipawh chu NEC atang chuan Bawm ram panin
ka zinchhuak ve leh ta a. Malsawma Kawlni leh Chawngzuala zin lo haw leh lai
chuan Hmunnuam ah ka lo la cham a, kan
Independence Day lawmna pawh Hmunnuam-ah chuan kan neiho nghal a.
Chumi hnu chuan anni NEC lamah an kal
a, kei erawh chu Pankhiang leh Ruangsuri khuate paltlangin, thimdawnah
Bandarban lut thla-in Chittagong lam panin ka kal ve thung a. Hapta hnih lai ka
chamhnu-in ka lo kir leh a, damdawite leh NEC mamawh tur lehkhapuan leh thil
tuldangte ka lei bawk a. Tin, malumghat lam pawh ka tlawh a, chulamah chuan
thian pakhat ka chhar thar a, chumi Office hmang chuan Laldenga chauhlo pawh,
khawvel hmun hrang hranga mi pawimawh dawrna kawng ka hmuchhuak leh bawk a.
Tichuan, Burma lam hmanga kan indawrna kawng hi lo ping tehreng pawh nise,
Bangladesh kaltlanga ramdang dawrna kawng chu ka sial zo leh ta a. Tichuan. LOC
ah ka thil leite chu hlanin, Burma lamah bawk ka liam leh ta a. Helaia ka kalna
kawngpui ber chu tunah chuan, Bangladesh lam atang chuan Chittagong atanga
Banderban, lawngin Ruma Bazar, Ruma Bazar atangin Sunsawng, Thingdawlte,
Salopui, Chaihkhiang khawram, Pi lui kanin Kahtaung liamin, Burma lam khaw
tawntirh khangtlang-ah, chuta tangin Miza, Chhimtuipui kam khua, chuta tangin
lawnglengin Paletwa nikhat leh chawhmain chhuk zawngin a ban theih, Paletwa
atang chuan Meilawngin nikhgat leh a chanve kal lehin Akyab a ban thlen theih,
chuta tang chuan thlawhtheihna-in Rangoon darkar khat leh a chanve chhunga
thlen theih ani. A chang chuan ramri kan
kawngdang ka nei a, chu chu Paletwa atanga a chho zawnga Chhimtuipui dung
lawnglenga zawhin, Miza khua pawh pelh chhohin, Salachhuah thlengin lawnglengin
kan kal a,
Salachhuah hi Kawl Police Outpost neihna hmun anih avangin hel kual deuh atul
chang a awm fo. Chuta tang chuan khawthlang lam hawi deuhin Thiara tlang khuaah
kan kal a, chuta tangin Sekulh lui kanin ram palailengah, helho leh Kawl sipai
inpel reng rengna kawng mumal vak lovah kan kal a, Ungsiwah khua kan paltlang
a, chuta tangin, Karmang luidung zawh chova, Langkadu tlang kan lut a, chuta
tang chuan Chaurau (Mire khua) paltlangin Sunsawng ah bawk kan lo lut thin.
Sunsawng lam atanga NEC awmna lama kaltur chuan Theikhiang, Rawrengramro khua
paltlangin, sunsawng luidung zawhin thallai chuan, furlai chuan kawng a awm bawk
a, Canhiong khua Maria leh Bawm inchawhpawlhna khuaah, chuta tang chuan,
Rimaiphaw-ah Bangladesh a Bawm ram khaw tawp ani a, chuta tang chuan ramhnuai
khan tha hria leh kaltlang thang ngalchak tan chuan khaw tlawh lova ni 4/5
kalin NEC hmun a thlen theih ani. Kal thanglo tan chuan Sanggu lui kan kân zing si a, sulhnu a tam si a, saitluang
zawh nuam tak tak nen, Mire Tlangpui lawnhma pawhin a thangrei theih phian mai.
1974 July thla chuan Rangoon atangin
Vanhlira Paletwa-ah alo chhova, thu leh hla kimchang deuhva kan sawi hnu a,
lehkha pawimawhte leh chengte kan inhlan hnuin, Rangoon lamah chuan a kir leh
ta a. Kei pawh fimkhur thuah Kawng pangngai Miza a kir lovin ka kalchho zel a,
Sinletwa atangin Thiara tlang lam paltlangin Bangladesh lamah chuan ka kir leh
ta a. LOC atang chuan ka thil hawnte chu NEC lamah ka thawn vek a. Ruma Bazar
ah ka chhuk a, Police ho Speedboat (OBM) ka hmang a. Banderban lamah ka kal a,
chuta tang chuan Chittagong ka zuk dawr leh a. Damdawi tamfe ka lei a, ka lo
kir leh a, National Emergency Committee lama thawn tur leh LOC a an hman turte
chu ka supply vek a, tlema zawng chu mahni inven nan leh mi ngaiha zawrh nei
anga ka lan a, ramri kan tawn sek, rinhlelh kai awlchi tak ka nih avangin ka
keng zel bawk a. Burma lamah bawk ka lut leh a, zawiin Sinletwa ah ka lut a,
chuta tang chuan Pathian Tlang lamah ka zin ve ta a, hapta khat vel ka cham
hnuin Paletwa lamah bawk ka kal leh ta a.
Ralachhuah leh Pathian tlang atanga
thian pahnihte nen chuan Sinletwa atang chuan lawngin Paletwa lam kan pan tlang
a. October Synday vawihnihna zing dar 9 ah Paletwa kan lut a. Mahse paletwa
luhleh chu ka tan alo tih mi tawh hauhlo mai a. Thlan tlang Pawi tlangval
Thawngsaia, Chin Hills atanga sumdawng paha Bawm ram Bangladesh a veivak thin
chu, a chetdan an duhloh vangin kan LOC amite chuan an lo that a, a thianpa
Sangchhawna tlanchhuak chuan Cox’s Babar paltlangin Buthidauna leh Maungdaw
kaltlangin, Akyab lamah a lut a, chu chuan Underground Government of Mizoram
tana ka thiltih leh chetdan leh ka nihna leh ka tangkai ziate Akyab-a Kawl
sipai ho hnenah chuan alo hrilh vang ani. Chuvangin, a fala mi kahhlum nghal
tumin, Gunboat hmangin, Burma Special Force chu Platoon khat ralthuam famkim
nen Paletwa lamah an lo chho alo ni a. Paletwa lawng kaina velah chuan min lo
zawng vut vut reng tawh mai a. Chumai lai karah chuan an innghahna kaichhak
deuh va inghat a, laina In a lut mai kan ni a, lawngleng satliah hmang kan ni
a, an hmuh lovin kan kai a, thil awmzia laina, In hmawrtawnga miten min hrilh
veleh chuan, a rang thei ang bera kir leh turin min tir nghal a. An hmel en
reng reng pawhin an zam thawkhat hle ani tih chu a lang reng mai a. Keini pawh
chuan rei rial lovin, kan chhuahsan ru leh ta a. Ka thian pahnihte chuan an
thil ken zawng zawng chu an tangka te nen, chu In ah chuan an hnutchhiah vek a,
kei erawh chuan ka thawmhnaw khai hnawksak deuh tihloh chu ka hnutchhiah ve
lova; tichuan Khumi pa naran, luidunga vaihlo hmun thlo tur emaw, nghakuai kam
tur ang deuh a inbawl danglamin, kawr ha lovin, pawnfen kan sawichhing a,
luihnar lam pan chuan hmanhmawh takin vaukam nemah kan inkarchho let ta ngat
ngat mai a. Ni a sa in, chhun a rei duh hle. Mi zawngtu Kawl sipaite chuan ka
penna khua Miza ah chuan camp an siam a, section khat vel chu chutah
chuan ka luh leh hun nghakin an indah a, a dang chuan Miza leh Paletwa inkar
Chhimtuipui dungah chuan gunboat in min zawngin an tlan let sek mai a. An lawng
thawm chu hla fe atang pawhin a hriat theih a, kan hriat veleh remchang kan
melh a, an lo lan hmain vaukamah Khumi kuli-ho zingah te, vaihlo hmun thlo-ho
zingah te kan tawlhchhuak a, min tlanpelh hnuah chuan kan inkar ve leh ta zel
a. Paletwa atanga luihnar lam hawia nihnih kan inkar chhoh hnu chuan Tur Bazar,
Miza thlang deuh kan ban a, a tuk zingah vartianah kalleh ka rawt a, mahse a
tuk zing vartian chuan ka thian pakhat, Ralachhuah ami muanchan avangin, mi
zawngtu sipai lawngleng leh kea vaukam hruta Miza atanga lo chhukte nen chuan
zing darriat rik dawn tepah Tur-ah chuan kan intawng ta a. Min rawn hnaih lutuk
hmain engmah keng lovin lawngleng atang chuan saruakin ka chhuak a. Kawl kuli
pawnfen mawngtam langa ka fen hnu chuan, ka rolex sana chu ka pawnfenah chuan
ka paipawn a, tawnzau takngial pawh ha lovin bazarah chuan ka lutchho a, dawrah
ka lut a, an lo lut ve a, kawmchar huana ekin lamah ka relhruk san a. Dawrah
chuan an thut tak reng avangin, ek-in atang chuan ka chhuak a, khawlai huan leh
hnim karah chuan an hmuh lovin ka relhru chhuak ta a. Darkar khat aia rei mah
hnu-ah chuan a him lam chu ka vak thleng tawk a, luihnar lama bazar kai
chhakhret-ah chuan ka thiante chuan lawng nen chuan min lo nghak a, ka vahvelna
ah chuan ka rolex sana lah chu ka tibo hlen daih lehnghal a. Tichuan, Sinletwa
lam panin Chhimtuipui kam vaukam nemah chuan kan inkar chho leh ta a, khawthim
hma deuhin Sinletwa kan thleng a, kai chhak-ta-zawk ah kan kai a, laina In-ah
chaw tlem hmanhmawh takin ka bar a, thim hlim chuan Kaisih Tlang pan chuan kan
chhuak leh ta a. Kan chauh tawh avangin, khua ban lovin, taithar sengho thlamah
chuan kan riak a, Kawl sipai ho man phakloh phei zawng la nilo mahse, an
hualchhung anih tawhloh avangin, thinthi-in zankhat chu ka han mu leh ta a, a
nuam hahdam kher mai.
Kan ram leh hnam zalenna atana kan beihnaah hian
hrehawm leh ral karah Siamtu bak lei dana vengtu nei chuang lovin, a tlachawp
finrawla inhumin, buk nghak ve hman lova ka kalna zawng zawng ka han ngaihtuah
nawn hian, Khuanun beng lo chhungawng sela, ka nihna anpuiah chuan, hrehawm leh
harsatna leh hlauhawm suttlang tamah mikhum an awmlo. A tukah chuan Kaisih
Tlangah ka chhova, Ralachhuah lamah ka chhuk leh a, chuta tangin thian pakhat
atir atanga Pathian Tlang atanga min zuitu nen bawk khan, kan lut chho leh a.
Thlen In tha tak tak ka nei a. Kawl sipai movement pawh hma tak taka hriat
theihdan tur ka ruahman fel thuai thuai a, khua a mi tlawmngai leh khawtlang
hruaitute thatna leh Val upate tlawmngaihna avangin, he khuaah hian, englai
mahin hlauthawngin ka awm ngailo. Ka cheng hawn tur Paletwa lama tang a awm
avangin mi ka laktir a, ka mi tirhte’n harsatna an tawh avangin ka nghak ta
reng a, Krismas thlengin ka awm a, 1975 Kumthar Pathian Tlangah ka hmang a,
khawtlang an hlim tlang viau zel. Kan sipai ‘K’ Battalion awm ve te erawh chu
an sipai deuh ani mai thei, rin aiin Kawl sipai leh Police ho lakah Khawtlang
hruaitute’n hliahkhuh har an tiin, an mahni vangin tuboh leh dolung inkara leng
anga inngaihnate pawh an nei hial niin ka hria.
1975 kum tirah chuan Liandawla, Dy.
Secy. To the Govt. leh Sipai min hruai tur LOC atangin ka chah a, Sergeant
Mangthawnga leh Sipai Section khat vel, ralthuam tha tawk kengin an lo thleng
a, tichuan January thla chawhma lamin Capital lam panin ka kal chhuak ta a. NEC
ringawta kalzel chu kan hruaitute hovin an duh lova, chuvangin Laldenga awmloh
hlana a sawrkar-na lo enkawl turin Vice President an lo thlang a. Tlangchhuaka
chu thlan ani a. Chuvangin, National Emergency Committee(NEC) pawh thiat ani a,
NEC chu Capital vuah alo ni leh tawh a. Arakan atangin Bawm ram Bangladesh
chhungah an lo tawlh let a, Rimaipaw khawchungah hmun an khuar a, LOC
paltlangin Capital lam chu ka panzel a, cheng te ka hawn hnem bawk a, kan in
hmutir chu kan hlim tlang hle. A tlachawpa rel ngai awmte kan rel zawh hnuchuan
Capital leh LOC damdawi lam leh thildang mamawh leina turin Chittagong lam zinturin
ka chhuak leh a, Hmunnuam khuaa ka cham laiin, Rochunga Pudaite hnen atanga
zualko, keimahni hote, mipathumin min rawn nang a, Capital lamah min kirpui leh
a, Capital-ah engkim urhsun taka kan ngaihtuah hnu-in, kan sawrkar chuan kei
leh Lalhleia kal turin min ruat a, Liandawla’n mi zui bawk a. Min lo hmuahna
Parva Camp chu 1975 Good Friday chhunlai takah kan thleng a, khua a lum hle.
Rochhunga Pudaite thiamloh nge SIB-ho thiamloh, rin aia rei inhmuh ni tur chauh
pawh inhrilh thei lova min chamtir hnu-in, Ningani ah chuan ka hawnsan leh ta
a, la cham atan min duh vei nen engmah hriatfiah nei lova pawng cham ngawt ka
duhloh avangin ka hawsan tur pawh chu SIB Officer chuan hrilhhaithlak ati hle.
Keipawh chuan, engkim ruahman lawk sa vek nia ka inngaih avangin, chutia
khawtlang rin aia rei kan awm avang leh, ‘la cham rih rawh u, khawngaih takin
la nghak rih rawh u’, tih vang ngawt a nghah leh tur chen hrethei chuang silova
cham thin chu, ‘inbiakloh an va han hlau em,’ min tihna tur anih theihavangin,
kan hnam leh zalenna sualtu pawl zahawmna humhalh nan, ka haw tauhsan ta ani.
Kan Pawl ah hian, a lal ber berte pawhin, “In ramah min la lut ula, in
constitution ruangam chhungah remna kan
siam
ang, in constitution pawh ka pawm ang,” tiduhte an lo awm anih pawhin, chutak
chu A Dumpawl nihna anih avangin, hnawl chi ah ka lo ngai a, ka hawsan ta ani.
1974 kumthar hlima Capital a kan rorelna ah, India nena inbiakna neih ka rawt a,
indelhkilhna awm lova inbiakna, Peace Mission hmang lova inbiakna a awm theih
laia, kan
Party President anih laia Tlangchhuaka’n mi chhanna leh Biakchhunga mi
chhannate kha ka hrereng thin. Peace Mission hmang lova, indelhkilhna awm lova
inbiakna min hnawlsak a, chutiang thil min hnawlsak hnu leh, a hnawltute ngei
khan, hun inher zelah finna anchhar tlai khawhnu ve leh a, an harhchhuah ve
hmain thihna leh chhiatna leh tuarna alo thleng leh teuh hman si lawite hi chu
a pawi ka tiin hrehawm ka ti chungchuang bik ani.
Rochhunga Pudaite nena kan inbiak leh
zawh hnu chuan zawi zawiin Chittagong lamah ka zin a, damdawite ka lei a,
Capital lam chan tur leh LOC chan turte chu LOC-ah ka dah a. Tichuan Chin Hills
Affairs enthlithlai pah leh Rangoon lam atanga Vanhlira hnena lehkha lam pahin
Burma lamah bawk ka lut chho leh a, Pathian Tlang lamah ka innghat a, chuta
tang chuan Paletwa lamah mi ka tir a, fur chhelai ani a, a ralmuang bawk a, zin
hleihtheih anih loh avangin, fur chhe zualpui chhung chu ka cham a. Chutia kan
chamchhung chuan zankhat chu All India Radio hian, Bangladesh-ah Sipaiin an
sawrkar an pawnglak a, Sheik Mujibur Rahman an that tih India Independence Day
zan chuan an rawn puang tlat mai a, ka hote leh thiandang tlemte nen ka thlen
In ah chuan darkar khat vel chu a sunna inkhawm kan nei nghal a, mi hmutute
erawh chuan ‘In lawm ani zawklo maw?’ te min ti lehnghal. September thla alo ni
a, Capital lam panin ka chhuak leh a, Bawm ram ka zuk thlen chuan hmana Parva
Camp ka chhuahsan dawna Rochhunga hnena lehkha thawn chhanna pawh alo thleng ve
leh ta a.
Tun tuma alehkha ah chuan Rochhunga chuan
a rilru leh tum dang pawh a rawn ziak chiang ta deuh a. Chittagong a lo zin a, chutah keini kan kaltheih chuan
inhmuh a duh thu a rawn sawina ani. “India nena in inkara buaina hi
Constitution of India ruangam chhunga remfelna pawm thei turin in rilru inkau
ula, theihtawpin kan ram leh hnam chanvo that nan India sawrkar chu kei pawhin
ka nawrpui ang che u,” a rawn ti ani ber a. Tin, Good Friday laia mi a rawn lam
lawk theihloh vanga pawi a tihthute pawh a rawn ziak tel a. Chu lehkha
Tlangchhuaka’n a chhanna ah chuan, “Constitution of India ruangam chhunga
insiamremna pawm thei tura mi biak I duh hi, awmlo ka ti a, nang leh zelin
hetianga mi ti hi awm ka ti lo hle; mahse, thian ang erawh chuan a remchan
chuan ka duh alawm” ati a, chu lehkha chu Rochhunga hnenah thawnsaktu ka ni.
Capital ka tlawh hnu chuan Bangladesh
sawrkar thar chetzia enthlithlai-in ka zinchhuak leh a. Ka zin hlan hian India
SIB Officer kaltlanga Laldenga’n Tlangchhuaka hnena lehkha a rawn thawn chu
zualko-in an rawn hlan a. Laldenga’n India nena inbiakna kawng a zawn avang leh
chumi atana boruak ralmuang siam a tul avangin a lehkha-ah chuan Laldenga’n
Tlangchhuaka chu kan sipai-te Operation chawlhtir turin a rawn hrilh a; mahni
tawka awm leh awmlo thlir thiamna a neihloh vang nge, Laldenga thu anih phawt
chuan Isaia thu ai mahin a pawm mai zawk, hriatthiam a har hle. India sipaiten
Operation an suspend ve dawn pawh ani silo, keini lam zawkin kan sipaite hnena ‘Operation Suspension Order’
han pek chu, sipai-ho pawhin an fin chuan engang lekin ngai ang maw? ka ti zui
vawng vawng mai a. Indo laia remtih dun vanga hun thuhmunah tanrual a, inkahhai
tawn ve ve chu, thil awmlo pawh ani ngailo, mahse zalenna sual laia India lamin
inkahhaina an neihloh laia keini lamin inkahhai han puan chu, Laldenga thiltih
makte zingah hian a mak pawl tak niin ka hria. Tlangchhuaka chuan, chung
zualkote hnenah chuan lehkha a thawn a, Biakchhunga hnenah an pe a, order a
hmuh veleh Biakchhunga chuan Operation zawng zawng chawlhna thu a puang a, chu
chu All India Radio pawhin October
31, 1975 zan khan Mizo hunah a rawn puang anih kha. India lamin
inkahhaina anpuan loh laia keini lamin haina puan chu, inkah kherloh pawhin
kutthlakna leh kawngdanga tharum thawhna kan neih chuan, chu chu ‘suspension of operation’ tih chuan huapin
ngaih ani bawk si a; kan sipaite chu hotute thuawi lova kutthlakah a chantir
thei a, anih loh leh operation suspension order bawhchhiatna-ah Vai lamin an lo
chhinchhiah thei bawk a; nikhua a rei hnua hotute leh anhnuaia thawktute
tanlakna tiremlotu ani thei tih hriatloh pawhin, rin chi chu ava ni tak em!
Hetih hunlai hian Rochhunga rawtna angin amah
hmuh tumin Chittagong lama kal tumin ka inkau reng a, ka zin ta nge nge a; ka
zin hlan chuan Laldenga hnen atangin kohna Tlangchhuaka chuan alo hmu a, mi
pali a rawn kova, a bik takin Tlangchhuaka Vice President leh, MNF President
Chawngzuala leh, Army Chief Biakchhunga a rawn hminghmerh a, a palina atan
chuan Cabinet Secretary Lalhleia an hruai tel a. Parva Camp a lo luh a, chumi
hnua SIB-ho hruaina a Delhi lama kal zel a, an cheng (Intelligence Fund) leh an
siamchawp sak India Passport rinchhana, Rome lamah Laldenga hnena kal tur ani
a. Rome a an zuk nan hmanloh pawhin Intelligence ho thlawp a, a awmna lam
apianga hruaizel tur anni a. Europe ram thenkhatte pawh Vai-ho chuan an fanpui
a, chumi chhung chuan Laldenga pawhin a koh a te chu alo hmu hman tawh ani’ang
chu, lungrual takin an lo haw ta a. A hmalam zawnga indelhkilhna awm lova
direct-a inbiakna hnawl thintute leh, Rochhunga hnena lehkhathawn hnuhnung
zawkah pawh Constitution of India ruangam chhunga inremsiamna pawm tura inkausa
tura ani leh zelin a han daikhalh chu a duhlohzia pawh ziaktu ngei khan,
Laldenga rawt anih vanga a ngai bawk hahipa an han faktlawr leh si te hi,
ngaihsan tur nge an nih ngaihsanloh tur hriatthiam a har zo e. Lungrual sa a
Delhi lo lut lehin, February 11th, 13th,16th,17th
leh 18th,1976 chhung khan India Sorkar aiawhtute nen mumal takin
inbiakna an neih zawh hnu chuan, Constitution of India ruangam chhunga inremna
pawmlo theilo tura inbiakna a luh leh hnuhnawhte, Peace Mission a hnek a,
direct ah pawh a mawng phawngsa a an angchhunga luhte
hi, Laldenga’n a chelhloh vang nge, Vai fin a daikhalh hneh vang
hriatthiam harsa ka ti. Nikhua lo rei se, hmana kan duhpuiloh avanga hnawlhnu-te leh kan hrualzawi hnu
tamtakte khan, an chunga Laldenga hovin kan
tih ang khan min tih ve duhloh pawhin, kamchhe tleuhnan, a tawp thleng a
Laldenga zuitute hi min hman pawhin, zah mai loh chu kan bauhlet vak ngaihna avâng duh dawn tâ zawng anih hi!
A Dumpawlho leh East Pakistan an tlawm zawhhnu a, Lalnghenga leh
Vaninmawia’n indaikhalhna awm lova inbiakna an rawn zawn hmuh uksâk lohte,
Sailianpuia leh Laizova tira S.Lianzuala’n inbiakna a han zawnhmuh,
indaikhalhna awm lova, amaherawh chu palai hmanglo inbiakna duhpuilo tute, a
hnu leh zelah pawh Constitution of India ruangam chhunga Settlement nei tura
inbiakna rawttute rawtna hnawlthlatute leh, palai hmang kherlo pawhin,
indaikhalhna awm lova remthu sawi rawttu ka nih laia Vailam tanga mi puh duhtuten,
tuna hetianga Laldenga rawtna anih vang leh, vai chenga alo tlawn hneh avanga a
hmaa an hnawl zawhhnu an han pawm leh phawt mai hi, kei zawng, a insiamremna tur lah India Constitution
ruangam chhung tih langsa, direct a inbiakna lehnghala han luh leh chu zahthlak
pawh ka ti, mahse hotulawk zualte’n anlo lungthlukpui hnu leh, chumi hnua
Calcutta Khawmpuiah pawh a saikalh zawnga vote awmhlek lova kan lo ‘Amen’ pui
leh tak bawk si-ah chuan, Mau tâm laia Awithangpa mangang tihngaihna hre lovin,
“Lal Awithangpa’n ka tuar bil leh hlei lawng
e,
Duh leh tâm zâwn rawh se, Mau zawng zawng…..” ati e, an
tih ang ziazangin, hotute’n hma an hruai ngam phawt chuan, Vai do zawng mahin
hrehawm tinreng tuarin ka zui tawh a, remna kawngah phei chuan ka zui ngam lehzual
ang. Constitution of India ruangam chhunga insiamrem naah chuan Mizo fate
chanvo tur chu engang tak nge ni dawn tih lang rihlo mahse, lungawipui ka tum
ta tlat a. Zofate tuarna leh Zoram tuarna zawng zawngin Zofate tana chanvo
thaber a hlawhtheih nan, Laldenga chuan, Vai-ho angchhung muanna thlen hnu leh,
an sum rinchhana nupui fanau chawm a, a fate zirna tha bera aluhtir tawh hnu,
an khabe liam changa an thlengtlawr zuana a awm hnu hian, Jammu and Kashmir leh
Ralleng chanvo aia sangte chu karchhuak zolo pawh nise, ka la ngaihnathiam tho
va, kan nunna leh hriselna siamtu zarah a that phei chuan, zalenna sual tura a
hruaichhuah India hnena a hruailuh leh takte zingah hian, a chawh berah chuan
tan ka inring rihlo phawt ani.
Amaherawh chu, hei hian mitihrehawm
thin: Mahni chhia leh tha hriatna hmang theilo leh Laldenga pawla awm a,
ramhnuai sawrkara hnathawh a, sipaia tante hi zalenna sual emaw inti a,
Laldenga hnen atanga Order thar hmu si lova, MNF sawinawi leh Laldenga thiltih
sawisel kai, lo sawisel vanga thin tirim a, khawimaw laia kutthlak duhtu an awm
chuan, Laldenga’n chhechhama tharum thawhna bansan a remtih hnu leh, activities
zawng zawng suspend a remtih hnu hian, a zuitute thiltihah mawh a phurhsak dawn
lova; hetiang remthu a lailawka thlun anih hma, indo vanglaia kutthlakna pawh,
remthu sawilaia vaiin phuba an lakduh chuan, Vai ram leh Vai dan leh Vai
court-ah lo chuan, Vai leh achhawrte Laldenga’n a khin theih dawnloh avangin,
indonaa fel leh huaisen, entawntlak pawh nise, mahnia âwm leh âwmlo thliar thiamlo leh rawlthar thil
la hrechianglote nen hian, tul lovah kut an thlak emaw, anmahnin sawrkar kut an
tuar emaw hi ka hlauhthawnpui em em ani.
BARHLUIH
DAN BU (Imposed Constitution)
Mizoram Assembly a membr zawng zawngte
leh Chief Minister leh Minister leh Mizoram Constituency atanga thlan Rajya
Sabha Memberte pawh chu, 1976 July thlaa Laldenga Pamphlet pahnih chhuah leh
tape record-a a thu rawn sawiah khan, barluih constitution hmanga thlan leh din
annih avanga bang vek tur leh remna leh muanna thusawina daltu annih avanga
bang tura a karna kan chhiarin kan ngaithla
theuh awm e, lo record leh chhawng leh lo vawng tha pawh in awm nualin ka ring.
MISA leh UAP Act. Pawh sut turin
a nawr tel a nih kha. Emergency a tawp a, MISA pawh sut ani ta. Mizoram Assembly pawh an hun
a ral dawn tep avangin rei awh tawh chuang lovang. Hengte hi thuthlung Hlui ang
maia hman chunga liam mai tur an ni. A liam ta mai reng a. Hun laklawhah
inthlanna a awmhma atanga Zoram rule tur chuan barhluih danbu-in thuneihna apek
hmangin, India president chuan rule(rorelna) chu a rawn barluih alo ngai ta a.
Laldenga’n Barluih Danbu hmanga thlan anihna avanga bang tura a kar vanga UT
sawrkar chu thiat pawh niin an lang lova. An hun zo tawh, emergency avanga
inthlanna awm remchan theihloh vanga pawhsei sak mai anni a, chuti chung pawh a
an hun a tawp tak vanga tiltiak ta anni ber a. Zoram hi rambuaia an chhal a,
rambuai a inthlanna awm/neih hi remchang lova India sawrkar-in a ngaih phei
chuan, President’s Rule hi a barhlui ta sa sa, a tawp dawn apiangah an barlui
zel thei bawk ani tih pawh hriatreng a tha. People’s Conference (P.C) pawhin
U.T that leh President’s Rule barhluih chu an duh a, an sawimawi bawk. Sawrkar
laipuia Congress an tlawm hnu leh Zoram Lok Sabha inthlanna-a P.C an chak hnu
chuan, Zoramah President’s Rule hi barhluih ni ngei se, tih boruakah thuthang a
punlun hle. A duh tute tan chuan sawinawileh hnuhnawh chu a awm silo.
President’s Rule ah barhluih ani ngei ta bawk si. Hun inher zelah Mizo Union (M.U)
emaw, P.C emaw M.D.F. pawhin Mizoramah Majority sawrkarna an la din mai thei,
tukhaw huatthu ni suhse, zeldinna-in ka han kalzel phawt ang e, lndia sawrkar
laipui chakna rinchhanin, chhuanlam thatak chharchhuakin, Janata Party chuan
President’s Rule barhluih Zoramah hian an la ngen ve mai thei, an in ngen
chhawk zina, Prsident-in tul nia a hriat bawk si chuan a rule a rawn barhlui fo
mai thei bawk. Zoram mipui harhchhuah hma chuan President’s Rule barhluih duhna
leh duhlohna hi a fingn zawk leh a a zawk hrilhfiah lo tum sek hi a hunlo;
Muhammed Bin Tuglak, hmanlai India Lal ropui tak pakhat pawh kha, a hunlai
chuan a mite aia a filawr avangin, Historian tam tak chuan a thiltih kha an
nuihzabur a, Lal â ah anpuh mai a nih kha, Gallileo leh
Bruno leh mifing dangte pawh kha, an finna leh an thudik hriat tawmpui phalo an
tam luat avanga thimloh chang annih kha, tupawh fimkhur a tha.
Awle, 1977 March thla a Lok Sabha
inthlanpuiah chuan Zoramah chuan P.C an chak a. Mizoram Assembly inthlannaah
pawh an chak leh ngei beisei leh rin hi a sual rih lovang. Mahse barhluih dan
bu hmanga inthlanna anih vaih chuan mi tumruh Laldenga hian mahni thusut leh
hni hne ai chuan, bang vek leh turin
a la karlui leh mauh mai thei ani tih hriatreng a tha. India Constitution
rungam chhunga inremsiamna ala neihhma si, barhluih danbu hmanga thlantlin
sawrkar chu, a pawl leh a chelhtu mihring chu tupawh nise, bang tura kar tlat
hi a tanfung ani si.Chutiang chu a kar zel siloh chuan, Mizoram UT sawrkar
hruaitu hmasa berte thuneihna paihthlaksak hi a tum ber alo zawk alawm tih ring
leh sawi pawh awm se, hnial a hrehawm viau ang. A tir atang rengin District
Council atanga amah bantu, Union sawrkarna, a hnuah chuan Congress ah pawh
inlet mahse, Hrangaia leh Chhunga leh Rawnga teho tangrual sawrkar chhutchhiat
nan ringawt a, chhuanlamah Zoram thalaite Independence sual tura mi fuihpawrh
siin tum tak tak anih lohzia a lan leh si chuan, ‘Pathian leh kan ram tan’ tia
nunna leh engkim chan a, do leh tuar leh fahrah leh hmeithai leh kuttual
leichham leh ram tuileilo heti zozai puntirtu hi, tawngkam thiam thu hla a
sawimam leh chu a huphurhawm duh viau ang. MNF ni velo pawhin In leh lo, buh
leh bal, inchhung bungrua leh rotha tinreng, a man chhiarsenloh an chanphah
bakah nunna chan pawh an tam em em a. Mahse ram leh hnam zalenna tur nia kan
rin leh beisei vanga tuarthiam tura kan lo zitir hram hram thin kha, a tawpa
chu thuneihna chelhtu an inthlak vanga, ‘Barhluih Dan Bu’ pawh ‘barhluih’ ti
leh phallo anih chuan, Zoram leh Zofate an lo finchhuah hunah chuan Laldenga
chawimawi leh rel duh hi a tunge tam zawk ang tih sawiphak ani lo.
*****
Mizoramah
Engvanginnge Muanna a thlen har?
March 1, 1969 - July 1,
1976 inkar chhung, Kum 10 a lenglo-ah hian Laldenga hruai MNF pawl chuan, India
awpna hnuai ata Mizoram lakhran a, Independent Sawrkar hran neih tumin thisen
leh nunna hla tak namenloh a sengin, fahrah leh hmeithai leh piangsual leh
kuttual leichham leh ramtuileilo nasa taka punphah khawpin, In kang tam tak a
chhunga bungrua chawpa halral tawh phahin, buh leh bal pawh namenlo a halral
leh chhiatphah khawpin kan dova, mahse kan ralthuam leh tha chuan India kan do
hneh lova, anni pawhin tharum ngawt chuan zalenna movement chu an tichimit thei
bik lova; mahse buaina reh lova do zel a, nunna leh thisen senbelh a, hneh
chuang si lova mipui vantlang tuarna thlentir bawk si ai chuan, remna leh
muanna thlentir a, tharum thawhna zawng zawng pawh chhechham bansan kan lo
remti ta ani.
Calcutta
Inkhawmpui
Pakistan Inkhawmpui
atangin mi diplomatic Office kaltlangin India sawrkar hnenah Laldenga chuan
vawiduailo lehkha a thawn a; India mi anihna anga amah an pawm leh chuan India
Constitution ruangam chhunga Mizoram buaina reng reng inremsiamna a pawm duh
tur thute a hrilh thin a, hun engemawti hnu-ah chuan India sawrkar pawhin anlo
ring ta a; Pakistan khawpui atang chuan Laldenga chu a nupui fanaute leh Mizo
tlangval a awmpuite nen chuan an relhchhuak ta a; India mifingho (Intelligence)
hruaiin, an cheng rinchhanin, India passport rinchhanin, Rome khawpui lamah 1974
kum chawhnu lam chuan an hruai ta a.
India Home Ministry
hnuaia SIB (Subsidiary Intelligence Bureau) Office kaltlangin, MNF hruaitu
India ram pawna Underground Headquaeters a awmte chu,mi pali amah pana lo kal
turin Laldenga chuan a rawn chah ta a. Vice President Tlangchhuaka, MNF
President Chawngzuala, Army Chief Biakchhunga leh Cabinet Secretary Lahleia an
kal a. India gentlemen leh Intelligent Babu liante chu ring ngam turin a chah
diam a. Chung hote chu 1975 November thla chawhnu lam chuan Parva Camp a SIB ho
kutah chuan an lut a, an ni’n inhlanchhawngin Laldenga hnenah chuan an hruai ta
a. Europe ramte fanpuiin, mamawh tam tak lam sakin duat taka enkawl zelin an
hruai vel ta a. Heng hotu lawk zualte hi Laldenga chuan India Constitution
ruangam chhunga inremsiamna zawn duh ve turin a hmin thei ta ani.
Intelligence-ho chuan India-ah an rawn phur leh vek a, 1976
February 11th, 12th, 16th, 17th
& 18th chhung hian India sawrkar aiawhte nen khun taka
inbiakhona an nei ta a. Chumi hnu chuan India cheng rinchhana MNF Inkhawmpui,
Calcutta a koh ani ta a. Chu inkhawmpui-ah chuan Underground lamah chuan Major
achin chunglam zawng leh Cabinet member zawng leh Party Office Bearer zawng leh
Executive Committee member zawng leh Member of the house Representatives zawng
leh Senators zawngte chu koh vek kan ni a. Kohna-ah chuan khing a chunga tarlan
ni 5 chhunga an thu lo relsa/ruahmansa ngaithla tur leh a chhunzawm zel dan tur
ruahman tura chu inkhawmpui chu koh ani. Inkhawmpui palaite chu March 23, 1976 chuan Calcutta thlenkim ani a.
A tuk atang chuan inkhawmpui tan ani a. Hruaitute’n India sawrkar nena an lo
inbiakna neih tawha an thurel ngaihthlak tura sawina reng reng a awm lova, zawh
pawhin chhan ani lova, Laldenga chuan India constitution ruangam chhunga
inremsiamna a thatzia namen lovin palaite hnenah chuan a sawi ta chiam mai a, a
tawpah chuan remtih tlan ani ta a. He inkhawmpui-ah hian Biakchhunga erawh chu
a tello. Tichuan kan
thurelthluk hrilh tura pawl pumpui aiawh Rualchhina leh Biakvela te chu, Delhi ah India sawrkar
aiawhtu hnenah chuan an kal ta a. March 1976 chhungin inkhawmpui zawhfel ani a,
April 1976 bulah chuan Hqrs. An thleng ta ani. Tin, he inkhawmpui Calcutta koh hi kal dawn
lai chuan Headquarters lama hotute chuan a him tawkkloh an hlau hle a, mahse
Laldenga mitirh Zoramthanga chuan vaiho rinawmzia leh rintlak an nihzia uar leh
thiam taka hapta khat chhung aia reimah a fah hnu chuan a sawm chhuak thei ta
chauh ani.
Tichuan, MNF palai leh an hruaitu Laldenga ho chuan India
sawrkar aiawhtute nen chuan April, May leh June thla hum chhungzet an inbiak
hnu chuan July 1, 1976 chuan inrem lailawkna Thuthlung chu puan turin peih alo
ni ta a. Zoram mipuite chuan an lawm em avangin, Zoram U.T hruaitute chuan july
7, 1976 chu zoram pumah lawmthu sawina atan, mi zawng zawngin mahni sakhaw dan
ang theuhva Pathian hnena lawmthu sawina ni atan chawlh an puang nghe nghe a.
Mahse he inrem lailawkna thuthlungah hian, han kal velo Tlangchhuaka,
Chawngzuala leh Biakchhunga te hming kha a rawn hmertel a, he thupuan hian
thenkhatte phei chu a barakhaih deuh niin underground zingah chuan alang;
chutia tel velo an rawn hmer telte hian sawiselna engmah an neih lemloh
avangin, February 11th, 12th, 16th, 17th
& 18th 1976 a lo rel tawhsa leh lo remtih tawhsa nite pawhin mi
a rintir rum rum thei a, engmah hriatna chiangkuang nei velo tan chuan, hunin
ala hrilhfiah hun a awm leh, chung hun chu kan hriat chian ve hun ala ni dawn
chauh ni awm tak ani. Engpawh nise, remna leh muanna kan duh avangin, a lailawka inremna
thuthlung pawh chu lawmawm kan
ti hle a, mahse za zelah za(100%)-in kan
lawmlo deuh pawh ani mai thei. Independence
aia India
nena inzawm duh pawh Mizoram political history ah hian kan awm zel a, vai zawm aia Independence sualnaa hruaitu lawk zawngten,
an hruaite remtihnaa len zana an thlan takah phei chuan, lawmrual pawh hun
hlein alang.
Amaherawh chu, zalenna suala kan thawhrimna leh, kan ran
tuarna zozai leh nunna leh thisen kha zozai a ral hnu hian, chung zawng zawng
chu hnemhnanpui bikna awm lova a thlawna a liam ngawt mai chu, tuman kan phalin
a rinawmloh a. Mizo fate insuihkhawm a, vai dipral theih lova, vai cheng
rinchhana Zoram chu mahni intodelh rama siam a, achhunga Mizo faten thuneihna
sang ber (maximum autonomy) kan neih theihdan tura Constitution of India ruangam
chhunga inremsiamna dan kan zawn chhuah a ngai ta ani. Amaherawh chu, Laldenga
hi India
sawrkar chuan underground MNF pawl hruaitu anihna a bia leh thleng anni a,
People’s Conference(P.C), Congress, Mizo Union(M.U) leh Mizo Democratic Front
(MDF) hote aiawhtel angin an be lo. Heng pawlte hian tharum thawhin India an do ve
lova, thubuai sawitur pawh an la nei hranpa heklo. MBF leh India sawrkar
laipui inbiakremna ang apiang pawmpui mai turin
an inkau reng niin an lang a, tunlai Zoram pawl chak ber P.C phei chuan, MNF
leh India
sawrkar laipui inbiakna a awmngei dawn tih an hriat veleh inbiakna tan a nih
hma pawhin inbiakremna ang apiang pawmpui turin
resolution anlo pass tawh anih kha.
British in min awp laiin kan ramah Constitution of India hman ani ngai
lova, min tinsan dawn khan CONSTITUENT Assembly Sub. Committee Chairman
Gobinnath Bordoloi chuan, chutih laia Political Party lianber hruaitu Saprawnga
leh khawtinkhuma chu, co-opted member atan alo ruat ve, chu mite-ho chuan kan
hman ve turin Sixth Schedule an buatsaih a, chu Sixth Schedule of the
Constitution of India-a awm tlang mite chu Scheduled Tribes,min ti a, phailam
mite erawh chu Scheduled Caste anti leh mai a. Tichuan, mahnia inrelbawl
sawrkar zirtan bu, Autonomous District Council kan nei ta ani. Chutianga bik a
Sixth Schedule min siampui duh India
sawrkar chuan, tunah pawh Constitution of India ruangam chhungah hian inremna kan neih kan remtih phawt chuan,
enganga inremsiam nge kan
duh tih hriat chakin beng an dawh renga, mahse engvangin nge duhthu kan sam mailoh? Barhluih
(Imposed) Constitution hmanga Zoram Constituency atanga thlantlin Rajya Sabha
leh Lok Sabha a M.P-te bang phawt tur leh, Zoram U.T sawrkar bang phawt tur leh
MISA hlip tur leh U.A.P Act sut phawt tura karna leh, Zorama India President’s
Rule barhlui tura kama a hlawhtlin loh vang ani. Chuvangin, heng thil karte hi
a awm em tih ngaihtuah a tha hle ang.
Pu Jatti hian Delhi
atanga direct-a Mizoram Rule tur hian ama mimal mihrinnaah power a nei em?
Neilo. Acting President of India anih vang erawh chuan, a chhan thatawk a hriat
phawt chuan Indian Union chhunga eng State sawrkar pawh a thiat (dissolve) thei
a, a duh apiangte hmanga direct a rule theihna power sangber, Constitution of
India hian ape ani. Chu Constitutional Power hmang chauh chuan eng state ah
pawh President’s Rule barhluihna theihna aneih ani. Dan naran in President’s
Rule barhluihna State ah chuan mipui vantlang zalenna a chep duh viau thin. U.T
sawrkar erawh chuan Constitution of India-ah hian rahbi an nei ve lemlo,
chuvangin U.T sawrkar chu President’s Rule zaidam chi pawh vuah ta ila, a sual
tampui lovang. Chuvangin, Constitution of India in power a pek hmanga rule tur
tho tho anih chuan, Mizoram leh mipui awp tura Mizoram chhunga mipui vote a
thlantlin awp tura Vai han ngen tak tlat chu,barhluih anih vanga constitution
lung tlukpui lova han insawi leh hnuhnawhte nen thil awm tak ani thei ang em?
Mizo mipui thlantlin hruaitute aia zoram awp tura Vai han ngen mauh mai te hi
Anti Indian nge Pro Indan? Vai hua nge Vai lamtang? Mahni chhia leh tha hriatna
theuh hmanga chik taka ngaihtuah atan atha hle ang.
MISA chu hlih ani ta. U.A.P. Act hi enge ni? ‘Unlawful
Activities Prevention Act’ ani. Engnge a awmzia? ‘Dankalha thiltihte/chet
thawhna khuahkhirhna Dan’ ti ila, a dik thawkhat viau mai thei. MNF pawl chu
India dan kalh a tharum thawha kan chet takah chuan Outlaw leh Banned Pawl-ah
India chuan min puang ta a. Chuvangin, an hnena la inpe si lote chu min kawm
leh chaw pek leh, riahna takngial lo kian pawh man theih leh hrem theihah an
puang ta a. An hnen atangin kan
ralthuam kawlte atan lisence kan
nei silova, mahni danin a phal anga kawl nilo, ralthuam lah chu kan kawl teuh mai si a.
A khat tawka inkahna awm fo nen, ralthuam nena rawlrala chetna rambuai,
‘disturbed Area’ a puan kan
nih chhunga UAP Act sut tura kar chu hlawhtling se nge tha ang hlawhchham se?
Mahni theuhvin ngaihtuah ve the u. Laldenga ngat pawh hi Mizoram Chief Minister
lo ni ta se, kan tawng tu huatthu suh ah Congress pawl, P.C pawl emaw, M.U emaw
hi tharum thawhin hel ve thung ta sela, ralthuam leh hriamhrei tha tinreng
hmang sela, buaizo ta ila, India sipai bawk lo chu ani pawhin phungbawmtu atan
sawm tur a hre dawn em ni? Helhote lah chuan, ralthuam keng thup chungin, ‘remthu
kan sawi dawn
anih chuan UAP Act hi sut hmasa rawh, chutilo chuan remthu kan sawipui thei lovang che’, ti ta sela, a
sut ang em? A sut chuan dankalha thiltihte khuahkhirhna dan a awm tawh dawnloh
avangin, helho hnenah chuan an hriamhrei leh ralthuam an nawm an maka an duh lam
hawi apianga an vilik leh an hmehper theihna a hawng nghal dawn a, chu chu a
duh bik ang em? Ka hrelo. Inngaih dan tur pawh ka hriatpui theilo. India swrkar
ngaihdan erawh chu an sut duhloh dan atang hian a hriat theih maiin ka hria.
India
ram hruaitute hi British finna pawh cho ngam an awpna hnawl ngam an ni, an
fingin dan ziaka awm leh ziaka awmlo pawh an hre em em a, an zai pawh a dam hle
nia rintheihna a awm. Laldenga meuh pawhin nupui fanau nen an thlengtlawr
zuanin an khabeliam changin a chamcilh rei ta em mai. Khualtha angin nge an
thlena khualchhia angin hriat ni mahsuhse, East Pakistan tlawm hma kum 10
chhunga ka hriatchianlai zawng ai khan, tunlai hian a thau mum nalh mai, fate
pawh intelligent Fund rinchhanin lehkha a zirtir an remti bawk si, chenna pawh
an pe tha tawk bawk si. Heti anih zawh tak hnuah hian, a hruaina hnuaia MNF
pawl underground a la awmte hnenah hian a thlen In Delhi sawrkar do tur leh
amah leh anupui fanaute kahchilh tur hian Order thar Delhi atangin SIB dakah a
rawn thawn leh ang em? India
sipaiin Operation an suspend lai pawhin India ramri pela underground mi kal
tumte lakah Operation an suspend tello tih hmu-in, amah pawh Delhi ah a inziak hnan a, chuti anih chuan
ani pawh chu India
do tur chuan an remtihna tello chuan India ramri a kal leh ngam dawn em
ni?
India Security Force te’n Operation an suspend chuan Zoram
mipui vantlang ngaihdan hre turin lo zin ngam se atan a harsa lo tih a lang
reng a. MNF leh Underground sawrkarah President nihna chelhkawptu anih avangin
leh a hruaitu nihna cho phalo awmkhawm hruaitu tan chuan hlauhthawn tur engmah
a awmin a lang heklo. Zoram mipui
ngaihdan chiang taka hriat aduh vanga U.T thiat, M.P ban, MISA leh UAP Act sut,
India President’s Rule a Zoram barhluih ngen ani a, a ngenna chu an pe lo anih
pawhin Zoram mipui ngaihdan hretura lo zin phawt chuan hriat theihna dan chu
harsalo takin a awm reng ani.
Zoram U.T Sawrkar emaw, eng state sawrkar emaw pawhin India
Union chhunga ami thiat tur chuan Central Sawrkar
thil lo tihtawh thin dante pawh ennawn a ngai a, an thil li tihtawh thin atanga
a chhan pawimawh anga naihtheih lar deuh pathumte a awm:
1) State
Legislative Assembly-ah chak taka sawrkarna chelhthei pawh an awm lova, rorel a
saisa niak nuak fo chuan, Assembly ah chaklo mahse opposition pawlin an tihtauh
va, a chak pawl chu rorel ham an tlin mumalloh chuan, chutiang sawrkar chu thiat a, election thar buatsaih
a, a karlak chu President’s rule barluih anni thin.
2) State
Legislative Assembly chu absolute majority chang pawlin an chelh a, ngaimawh
tham opposition pawl an awm loh pawhin, India Union atanga secede(Independence)
tum nia puhna a awm a, chu puhna chu enfiah anih hnua dik tawka rin anih chuan
thiat sak a, President’s Rule barhluih ani thei bawk.
3) State
sawrkarna chelhtute chu Opposition lamin Power leh cheng hmang diklova an puh
a, chutiang puhna chu Central sawrkar-in a enfiah a, diktawk a a hriat chuan
thuneihna leh cheng hman dikloh vangin a thiat sakin, President’s Rule barhluih
an ni thei.
Constitution
of India ruangam chhungaharsatna leh buaina zawng zawng insiamremna pawm tura
remtih hnu leh Mizoram chu India ram nena inbelhbawm ani tih pawmpui hnua,
India constitution-in President hnena thuneihna a pek hmanga, Zoram President’s
Rule barhluih tir pawh duh leh ngen tho
siin, barhluih constitution tih leh lawi si hi awm hliah hliah a ring thei leh
thil kalphung tur reng anga ngaithei an awm ngai chuan, chutiang mi chu
Laldenga hian Eskimo-ho zingah Refrigerator zuar hi hlawk tura a hrilh chuan,
hlawk tura ring duh mi an nih pawhin, thilmak ani chuang lovang.
Zalenna
kan sual avangin kan tuar tawhna zawng zawngte dawm senloh anih a hnu a, len
za-na kan thlan tawh hnu leh an constitution ruangam chhunga inremsiamn pawm
thei tura thuthlun hnu a, Laldenga leh a nupui fanau pawh India sawrkar
kulhbing, Delhi chhunga an lakluh a an enkawl hnu chuan, Laldenga hruaina
hnuaia MNF mi leh sate tan chuan a hnen atanga direct order hmu lova, India
sawrkar phalloh thil la tih leh kan mipuite tana tuarna thlen thei tura la
khawsak leh mahni pawh thih hlauhawma la in awmtir hi, finna nge atna tih mahni
theuhva inngaihtuah chian a hun tak meuh ani.
President’s
Rule barhluihna chhan tlangpui pathum tarlante zingah hian Sl.No. (1) leh (2)
–na hmang chuan Zoram U.T sorkar thiat tum chu a remlo lailet der a.
Sl.no.(3)-na erawh chu enge anih tih sawi mai ahar hle. Thuneihna leh cheng
hmang diklovah pawh puh ni dawn se, hei ang rambuaiah chuan tun aia thawhfel a
har thu sawitur pawh an lo ngah mai thei, chulo rengah thiatna khawp thuneihna
leh cheng an hman diklohna pawh chu alo awm tak taklo mai thei bawk.
Chuvangin,
Central sawrkar-in insiamremna atana kan duh dan hriat chaka beng an dawh hian
kan duh dan kan sawi min daltu an awm si lova, chutih a hnekin kan inrem
theihna dan apiang Zoram mipui tam berin min pawmpui nghal an inpeih hnu hian
sawi a hun, tihkhawtlai a, a khat tawk a MNF nih avanga India sipai kuta boral
leh thih, man leh hrem tawh leh, tan leh thinte hi, zalenna man ni si lovah
chuan a tulna awm tawhlo, kan duhthu kan sam a, kan ram dinhmun tur kan ruahman
leh kan ngen ang, Zoram mipui vantlang pawhin hriat chaka beng an lo dawh thup
hnua, mipui tibeidawng zawnga vuaicha a, underground mite leh alo khawngaihtute
tana boralna thleng fo thin hi titawp ang u. Kan ram chanvo tura kan thil
ngente Central Sorkar in an Constitution ruangam chhunga min khungsak duhlo an
nih a, chu chu mipui hriata kan puan a, mipui pawhin thinlung leh tha leh neiha
min support tlat ngam dawn erawh chuan, kan ti ta sa sa, kan ralthuam leh
hriamhrei neihchhun chhunte hian do tha leh ngat dawn ila thil awmlo erawh chu
ani lovang.
Tin,
Australian leh Canadian Pattern of Administration te hi chu sawi tam a tullo.
Heng ramte hi chu a sawrkarna chawp hian British Empire
ami leh unwritten Constitutional Framework of Great Britain (Ziak lohva Great Britain
sawrkar-in Constitution an neih) ruangam chhung ami ani. Mizoram chhunga buaina
awm zawng zawng insiamremna atan chuan unwritten Constitution of Great Britain
chu hawh tur kan nihna thuthlungah a awm lova, Laldenga remtih anga insiamremna
tur thupuanah chuan India Constitution ruangam chhunga tih turin chiang takin
ziak anih kha. Bhutan
ram ang pawh sawitel a tullo, thuthlungah a tello. Bhutan chu Independent Kingdom
ani a, a la ni reng a, tunah phei chuan UNO-ah member ani tawh. He paragraph a
rawn tarlan te anga tihtur hian Laldenga leh MNF hruaitu ropui deuh deuhten a
tira an thuthlunga lo ziak ni sela erawh chu a that dawn tehlul nen; amaherawh
chu, chu lam hawi remhlek lova an lo ziah zawh hnuah hi chuan, an ziak ang zel
hi a kalhmang tur tak chu ani zawk. Hei hi thutak(fact) ani mai a, lem a har
pawhin a har ani mai a, thutak hriatloh vanga at leh mawl hlawh a, hrehawm taka
awm reng a tul tawh lohzia tarlanna ani zawk e. Chuvangin, underground a la
awmte hian Laldenga leh a miliante thu vuakthlak sa hi tihdanglam sak a rem
lova, chuvangin, chanvo tha leh hnam himna tawk tura Constitution of India
ruangam chhunga thil ruahman fel thuai hi Zorama remna leh muanna awmtir
theihna ani tih hriatfiah a hun. Chu thusawi
tura chhungkaw bungbawra kumpui lingleta Laldenga’n a chamchilh hnu pawh a,
awmze nei ruahmanna ala nei theilo emaw, nei duhlo emaw hi remna leh muanna
Zorama thlen harna chhan chu ani.
LOK
SABHA INTHLANPUI 1977
Tin,
inthlanpuiah chuan Janata leh a kawppui pawlte’n Congress sawrkar chu a hneh
chiang hle. Zoramah pawh congress pawlin P.C an hnehlo chiang hle bawk. Chuti
chuan UT sawrkar dinhnua zoram atanga thlantlin Rajya Sabha leh Lok Sabha MP-te
chu UT sawrkar hruaitu zawng zawngte leh MLA zawng zawngte nen, barhluih Constitution
hmanga thlan leh din an nih avanga bang vek tura Laldenga’n a phut leh kar kha,
tuna zoram mipui aiawh tura PC ticket-a thlan thar Dr. Rothuama lakah hian,
Laldenga hian ala phutin ala kar zui zel ang em? India Constitution ruangam
chhunga Zoram buaina zawng zawng remfelna ala awmlo, eng anga remfel tur nge
tih pawh Laldenga’n mipui hriat turin
tun thlengin ruahmanna engmah ala nei thei silo. Chutih laiin barhluih
Constitution hmang bawka inthlanna alo awm leh si, Mizo Union do vang anih
lova, barhluih Constitution vanga buai kan
nih si chuan a tu-a-te-pawh lo thlangtling mahse, bang tura nawr zel chu a
kalhmang tur chu ani.
1972-a din UT sawrkar pawh chu lo thiat ta ang sela,
Laldenga tawngkam takin, barhluih Constitution of India-in power a pek hmangin,
Acting President of India, Jatti chuan a rorelna chu Zoramah a rawn barhlui
dawn tho va. President’s rule barhluihna ramah chuan dan naranin sipai lamin
thuneihna an chang tam duh viau va, mipui hian a tawp hlan nghakhlelh a awl duh
viau thin. A rang thei anng bera inthlan tharna neih leh tho tur ani ang.
Chutah pawh Congress chu Zoramah chuan sawrkarna dintham an tlin a rinawmloh
sawt hle. Tu emaw, eng pawl emaw pawh lo sawrkar phawt anih loh chuan thlan
tharte hnenah sawrkarna a hlan mai theih dawn lova. Mahse India Constitution
ruangam chhunga insiamremna Laldenga’n ala sawifel hman siloh chuan chu pawh
chu bang turin
a phutin ala kal zel dawn em ni ang? Nge, a kar hnehloh zia inhriain, a tih
diklohna inhmufiahin alo harhchhuak leh hnuhnawhin a pawmzam vel tawh mai dawn?
1976
July 1 leh tun April, 1977 inkara Indian Security Force kuta, MNF mi leh sa dik
tak leh lo phungbawmtu boral tate leh tang leh hrehawm tam tak tuarte hi, India
leh Mizoram hi a inbelhbawm tih pawm hma, Constitution of India ruangam chhunga
insiamremna pawm remtih hma Zalenna atan chauhva kan do lai ami ang bawk khan
zalenna atana nunna hlan leh tuarah mipui vantlangin an pawm thei ang em?
Tunlaiin Pakistan ramah Bhutto sawrkarna duhlo Opposition Tangrualho chuan
buaina an siam a, hruaitu tam takin man leh hren an tawk a, mi tam takin an
thih phah tawh bawk a, Bhutto sawrkar paihthlak a, Opposition tangrual hovin
sawrkarna lak ve thung an tum ani mai a, hnamdang awpbehna hnuai atanga chhuak tura
zalenna sual vang ni lova, tute emaw lal
inchuh vanga nunna lo chante chu mi vanduai tak an niin ka ring.
Chuvangin,
Lok Sabha inthlanpui result kan
hretawh a, Zoram sawrkar thar tur inthlanpui pawh a hlat tehchiam a rinawm
lova, mipui tam ber duhdan subuai leh palbuai zawnga khawsak hi, mahni leh
mahni ram mipuite chunga hrehawmna thlentirtu leh kawng tinrenga hmasawnna
tibahlahna chauh ani. Zoram mipui aiawh tura thlanten mipui chakna rinchhana
Zoram leh Zofate zawng zawng tana an nawr leh, sut tur apiangan nawra an sut a,
mipuiin kan aiawh tura thlante kan support tlat bawk chuan, thihna leh tuarna
tam tak pumpelhin, hnamfing changkang zawkte angin, ram intodelh leh ram nuamah
Mizo fate hian Mizoram hi kan siam thei ani. Rambuai leh hrehawm berah pawh kan awmtir thei reng
bawk. Mipui tam ber duhdan kalhin tumah kal a hun tawhlo. Tuarna thlen tur
zawnga kan
tlangval tlawmngai leh huaisente fuih pawrh pawh hruaitute reng reng tan a
thiang heklo. Mipui aiawha thlantlinte zah dan kan thiam a, anmahni thlang tute
tana theihtawpa ram leh hnam tan hruaituten an thawh a, kan tanrual tlan theih
phawt chuan tuman min hnuaichhiah bik dawnlo tih hi I ring ang u. Ngaihdan
inanglo a awm pawhin, nunna inchhutchahsak ai chuan, inhnial a tha zawk,
inhnialna leh sawihonain a tlingtlak theihloh chuan, vantlang hmaa ngaihdan
hrang chu sawi a, support-tu ngah zawk apiangte thlawp thiam hi mipuitling
fiahna tha tak ani.
HNAMDANG TANPUINA
Bangladesh
zalenna tura Pakistan
sipai chakna India
sawrkarin a tutlawm anga Zoram zalenna tura India sipai chakna tutlawm thei an
awmlo. Nuclear tha leh ralthuam a lo chhawrthiam a, mahni siam leh chinchhuah
ringa alo intodelh tan lai hian, mihring tamna chakna atan hmang thei tura a
inbuatsaih lai hian, India huphurh leh ngaimawhtute pawh an pung zel a.
Chuvangin, India hmasawnna tibahlah leh tithuanawp zawnga kan tal duh phawt
chuan, a ruk a rala cheng leh ralthuam min rawlruk duh pawh an awm reng, an mi
puihna pawh keini min hmangaih vang nilovin, India an huat vang mai ani.
Chutiang tanpuina chuan India
tibuai turin an
rawngbawlah min chhawr mai mai ani. An chhawr tura hlawh lova inpek hi ram
hmangaihna ani thei ang em? Rilru puitling tak pu a,chak taka engkim ngaihtuah
a, mahni chhia leh tha hriatna hmanga awm leh awmlo thliar a thain a tul em em.
“Atirtu chung a pik e..”tih changchawia thil tihte hi, a tirtu-in tuar si
lovin, a titu-in tuar theih a nihzia a lanfiahna a tam tawk fe tawh ani lo em
ni?
Khawvel
Nuclear Club member parukna nena an inkungkaihna (diplomatic relations) chhiat
leh chah pawh hlau lova Zofate min pui ngamtu kan chhehvelah an awmlo. Kan chhehvela awmlote tan lah min puih a
remchang tak tak silo. A engapawh chu nise, India hi ama ram leh a chhunga
michengte leh a awpte chu, ramdang sawrkar nekna laka humhalh tur chuan rinngam
hi a sual lovang. Laldenga hruaina hnuaia zalenna tur atana dona-ah hian, kum
10 a lenglo a kul-a tai-ah ka lo tang tawh a; Ramdang sawrkar laka Laldenga
tlaktlum leh tlaktlumloh pawh ka hmu a, kan
rinpui ber Pakistan
laka a tlaktlum laiber pawhin Inter-state Intelligence (ISI) level chunglam kan thlenglo, Laldenga’n
min thlenpui zolo. China
sawrkar pawhin ralthuam min pe duhin Laldenga hian a sawi, Chumi kan lakluh pawh an
lawngchawlhna-ah an phallo.
Vanhlira
nen Rangoon a kan awmdun lai pawhin America Sorkar pawhin sum in mamawhzat kan
pe ang che u an ti a, mahse chu pawh chu min pe leh duh lova; W.Pakistan-a awm
Laldenga hnenah, “In mamawh cheng, Dollar nuaikhat emaw, nuai hnih emaw chu
Vanhlirate’n Rangoon a kan Embassy atanga an lak theihna turin lehkha siam la,
Vanhlira te kutah kan pe mai ang,” an ti a. Laldenga chuan, “Ka kutah min pe
mai rawh u..” ati a. “Nangman i thawn thei dawn em ni?” an tih chuan, “A thawn
dan chu ka ngaihtuah mai ang..” zuk han ti a. Laldenga’n India a luh leh a tum
hi an hriatruk vanga min pe duh leh talo emaw, Laldenga kuta sum an hlan chuan
MNF tana hmanglova ama mimal hlawkna atan chauh va a hman an hlauh vang emaw
anih loh chuan, a chhan dang a vang khawp mai.
#####
Pu Ngurkunga’n Pu
Laldenga hnena a lehkhathawn.
Dated Aizawl: 14th Oct, 1976
Duhtak Pu Laldenga,
Pathian zarah in chhungkua in damtlan lai anih ka
beisei, keipawh ka dam e. Tun thla tawp lamah hi chuan Calcutta Doctor min
chhawh angin pumpui leh ril lam X-ray leh tur ka ni a, Pathian zarah leh damdawi
enkawlna zarah a hma ai chuan tha viau tawh turah ka inngai. Hmanni lawk khan
Pi Biakdiki nu alo leng a, an pa damloh thute a rawn sawi nual a, kha lama
enkawl theih ani dawn awmte pawhin a rinthu a ssawi a, henglai chu kan hriattheuh angin a
nep em a, chuvangin kha lamah lo enkawlpui theih ula chuan chiang zawka a that
chhuah leh thuai pawh a beiseiawm.
Inkahhaina tawp chinah chuan Aizawla
awm laklawhte chu SIB Office hungchhungah kan infawkkhawm a, a inhmu leh inkawm ngai
zing zanin kan
inhmuin, kan
inkawm nileng deuh reng mai. Pu Thankima khan nangmah rawn sawmchhuah che atum
niin a insawi a, kan
lo beisei viau reng che a, mahse ilo lang thei rih mai si lova, amah lah alo
kir leh mai bawk silo. Kan
lo beisei angin inkahhaina lah pawhsei ani bawk silo, “No War, No Peace” angin kan khawsa ta rih niin a
lang a. Chuvangin, i hnen atanga thuthar hriat a chakawm ngawt mai.
Zoram mipui chuan engdang zawng aiin
Muanna an duh a, kan
hnathawktute zawng zawng pawhin ram leh hnam chanvo a zirin, remna leh muanna
chu an duh tih hriatsa ani a. Remna leh Muanna tello chuan ram leh hnamin hma a
sawnthei bawk heklo. Chuvangin, kum hei leh chen kan lo buaihnu hian, Remna leh Muanna zahawm
leh tlo tur chu ruahman leh buatsaih thuai thuai theih nise a duhawm ngawt mai.
I ngaihtuah leh lungkham ber chu ani reng thin tih hrerengin, mimalin i lo
ngaihtuah ve atan thu tlemte ka rawn râwn ve che a, tunah tak chuan kei chu min
âwl lai ani tih pawh ka hria a, mahse kha leh chen Independence kan puan hma
leh hnuah pawh kan lo thawhdun reitawhna avangin, mi i ngaithiamin, mi i
bengkhawn ang tih ringin ka han ziak ani.
1. Remthu sawinan Zoram Tualchhung
Sawrkar leh MISA leh UAP Act.-te thiatin, sût leh hlih nise tih hian duhthu a
sam hle a. Mahse duhthusam angin thil a kal rih silo. Chuvangin, hetih chhung
hian heng hi ka rawt duh ani.
a) Calcutta Conference ang khan a remna leh awlsamna leh
himna turah nei leh ila, chutah chuan tualchhung sawrkar thiat leh MISA leh UAP
Act sût anih veleh a, Mizoram chanvo tura Indian Constitution ruangam chhunga
Provision khung tur lo duang lawk vek ila, chu chu a sakalin kan sipaite zingah
leh Capital lama kan hotu leh hnathawktute zingah lo inkaihhruai lawk ila, lo
lungthluk rualpui vek thei hmasa ila ka duh ani. Chu
ruahmanna hrechiang tawk leh pawm hmasalo chuan remtih tawn anga buk sak pawh
chu lo thei dawn mah ila, (luah hnua kan
ram leh hnam chanvo tur hresa leh lung tlukpui hmasa lo chuan) luah mai a harsa
ang tih ka hlau.
b) Pehhel awm miahlova keimahniho hi kan
kalzel theih a pawimawh hmasa ber a. PC leh pawldangte chuan MNF leh Central
sawrkar inbiakremna chu an pawmpui theih tur thu an puang tawh a, chutah chuan
kan aiawha i nawrna anga remthu sawina kawng alo clear theih a, keimahni leh
lungtluk a rual leh siloh chuan kan mualpho ang tih a hlauhawm theiin ka hria.
2. Party leh Sorkar ah kan lu ber i ni kawp a, nangin
hma i hruailoh chuan kan hotu dangte’n hawih an hawm niin ka hria, luber leh a
kaihza vengtute leh in hruaite ho hi, hmel inhmuh a, inthlahrung hlek lova,
hmaichhana thu inzawhfiah tlang thei zela kan in pawlho zin loh chuan, harsatna
pawlin a tawk awl bik a; chuvang chuan a rem leh awlsam leh himna hmun a, vai
cheng rinchhan pawha inhmuhkhawmna neih leh thuai hi ka duh ani.
3. Kan Declaration of Independence kha kan la hre theuh ang a, khami avanga kan indo leh, Vai leh
Mizo thisen leh nunna leilunga sum leh pai nena luangral ta zozai kha tuman kan la theihnghilhin ka
ringlo. Mahse, tunah chuan Pu Khurana nena in inbiakna leh MNF palai hruaitu i
nihnaa inthuthlung kha han en chuan, Independence ni lovin, integration with
Indian Union ani a, chu chu Press pawhin a rawn release tawh a, kha kha MNF leh
India sawrkar aiawhtute inkara thurthlung anih tawh chuan kan ram buai vang
hian Vai thisen emaw, Mizo thisen emaw chhuak leh in, a tu-a-te nunna hial pawh
lo boral leh ta sela, an mahni nena inpumkhat duh min la thah chuan an tan
mualphona ani dawn ang bawkin, keini lamah pawh mualphothlak theihna lai a awm
thei ve tho-in a lang a, chuvangin, chutiang thil mawilo history-a achuan
lohnan, India Sorkar leh keini inkarah hian inzahder tak chunga inhriatthiamna
leh inremna zahawm siamna kawng hi dap ngun leh tihkhawtlai loh chi tak niin ka
hria.
Kan ram leh hnam tana kan thawhpui mi tlawmngai leh hruaitu fel
tak takin tunah Tan In ah min nghak thuap mai a, pawn eng hmuhhlan an
nghahhlelhzia chu sawi hian a siak tawhlo. Mahse, la manloh leh la inpelo leh i
hruaina hnuaia la thawkzelte chuan, India sawrkar nena inbiakremna
fumfe tak kan
neih hmaloh chuan chhuak dawn awm pawhin an lang silo. Constitutional Frame
work of Great Britain
chu kan
hawhdawn awm pawhin a lang heklo. Kan
ramchhunga buaina awm reng reng chinfel nan chuan UN Charter pawh kan hmang dawnin a lang
heklo. Chuvangin, insiamremna tur provision lo ruahman lawk leh chu ruahmanna
chu kan
Organisation chhunga mi zawng zawng chuan, lungrual taka pawmtlang thei tura lo
inkaihhruai lawk hi tul hlein ka hria.
A mimala i chhanna bik phei chu phut
phakah ka inngai lova; Amaherawh chu heng rawtna ka rawn siam ve
chungchangah hian Pu Kima emaw, Pu Tawna hmang tala i ngaihdan hriat chu ka
chak ngawt mai. I remtih phei chuan nangmah hmu tur leh kawm tura lo zin pawh a
chakawm ngawt mai, nangmah ilo zin remchan theih dawn rihloh chuan.
Lo tawk rih mai se, Pathianin min
venghim tawn zel rawh se, inchhungin chibai ka buk a che u.
Rinawmin,
Sd/-
(NGURKUNGA)
Pu
Daniela hnena lehkhathawn.
Dt. 22nd
Oct. 1977
To,
Nau duhtak, Daniela,
Pathian zarah indamtlanlai ani tih
ka lo hriatin ka lawm ngawt mai. Kei pawh ka la dam ve tawk tawk zel e. Rinloh
taka i lehkha ka han hmu lehnghal chu ka lawm lehzual a, thil thenkhat hrilh
tur che ka nei a. Lehkha-a han inhrilh chi ani angem tih erawh chu ka hrelo ani.
Ka khup nat lai leh ka X-ray check-up hun hma-in, Calcutta Doctor thiamte min
chawh anga treatment pawh ka la tihzawh hma-in, ramhnuai lam, enkawlna engmah
awmlohna leh eitur lamah pawh a bika engmah tihtheihlohna hmunah lut turin min
order mai a, Dr. Tlangkunga lah chuan Radiographer chauh kan nei a, Radiologist
kan neihloh avangin, intih hmasak anga tih leh tur chuan Aizawl-ah a theihloh
ani tiin mi chhang bawk si. Independence
puanhma atanga Laldenga lo support a, MNF ah a kul atai a lo tang ve a, thiante
zawng zawngin an dumpawl san pawha Laldenga sawrkar tlusawp tur, E.Pakistan
buaitirh laia lo tungdingtu niin, englaimah hian Freedom Movement-ah hian
Laldenga hi a thu a chhia a tha thliar lovin ka lo awm thin a. A sulna leh a
chaklohna te pawh hrerengin ka lo zui thin a, kum 10 chhung ram palailengah leh
ramdangah pawh ka lo thawhpui tawh a. Remna kawngah pawh engti kawng maha
hnawksak a hneka awmlo pui pui thil atih leh sawi pawha sawisel chuang lovin ka
lo awm a. Hnawksak intih em em ringawt mai hi thil nitheilo tawp ani tihlo hria
ang che aw. Tunah pawh rilru lama ka hnial vang ni lovin, taksa lamah harsatna
ka neih vang zawka a order zawm theilo ka ni a, ka tihduh zawng zawngte ka tih
a, ka inenthat hnuah lah chuan “Ka ban e!” te min lo ti lawi si a. Zalenna
movement hi Laldenga Private property anilo tih lo hrereng ang che aw. Hnamdang
awpbehna hnuai ata zalenne a hlawmkhawmna ani a, India kulhbing sang atanga Vai-ho
sum rinchhan a, Underground Headquarters pawh tlawh ngam si lova, nupui fanau
nen zela a nuamthei ang ber chen chunga hote hruai tum hi Laldenga hian a haiin
ka ringlo. Laldenga chah leh fuihpawrh ang zela thusawi chhawng a, a bal leh a
berh thei ang bera ti ti min vawrhhnan tute pawh kha lo chhinchhiah reng ang
che. Laldenga Pakistan atanga cheng a rawn thawnzat chu a man a hrechiang ang
a, Vanhlira Rangoon a duty atana ka hruailuh-in a hrechiang bawk a, Vanhlira’n
ka kuta a rawn hlan lehchhawn leh, keiin Headquarters a ka khungluh zat pawh
record a awm vek a, chumi atang chuan kawng hautakzia han chhutin mimala han
hausakna tur engmahtham a awmlohzia chu alang thei reng a. Heng avang tak hian
tunah chawkhawn vakvai pawh ni mah ila, ka insurender dawnlo. Ka retheih leh
mangan zia chu ka kianga awmten an hrechiang hle ang. Hun remchang hmasa berah
mipui hmaah Political platform thuhmunah Laldenga nen hian min thlunpawlh se,
ka duhthusam ani tih lo hre kiau ang che. Zalenna movement hi a boral pawh ka
phal lova, chu chen hrehawm tinreng zalenna atana tuarhnu leh, kan ram mipui
pawhin namen lova an tuar hnua ningnel taka, dil mumal pawh nei lova heti reng
renga Pawl a han hnuk chingchivet pawh hi, sawitheihna hun remchangah sawifel
tur a ngah hlein i ring tawh lo maw? ‘Zalenna man atan sanglua a awmlo’ti a,
chu chen hrehawm min tuartir hnua, Delhi
lamah intithei fahrana ahan lut velte hi sawifel tura titam duh viau ang. Mahni
Company Commander-te awmna ringawt pawh chetsual hnua sawi ai chuan, thih
thlenga nghaisak tuar ngam sipai huaisen kan chan tak zawng zawngte kha han
ngaihtuah let chang hian, ani ve hi chu UT sawrkar pawhin a address an hriat
theihloh, European Tour-in an khilai a, a tawpah Vai fing-hovin an tumna tak
leh amah pawhin a dilna hmun tak Delhi ah a rawn lawilut zân mai, mak i ti ve
hle lo maw?? Awle, Pathianin min puiin min veng tawn theuh sela, kan hmabak hlentur hian
tan lakthar leh fe pawh a tul ang tih lo
hrelawk sa ran ang che.
Martar-ho chanchinte ka ziak a,
lehkhabu ka buatsaih a, mihausa-ten Publish atan min dil a, chung royalty velte
chu silhfen hlui pan tak nen, nitin hmawmsawm manah ka hmang a, a chhuah hun
chuan ngaihnawm tham tak ani ang. I chhiar ve hlan ka nghakhlel hle.
Ka suitcase chu lo kawl him la,
remchang anih chuan Robert Lalfala hnenah lo kawltir tawp mai la, ka lawm em em
ang. Mamawh em em hle mahla, ka ro leh silhfen neih ve chhun anih miau avangin
min ngaithiam la, a him theihna mawlh mi lo ngaihtuahsak la, mi lo hmansak suh
ang che aw. U Manliana hnenah lo zin ve ta che, in nupa-in chibai ka buk a che
u. Dam takin, i u
Sd/-
Ngurkunga.
Pu
Ladenga hnena lehkhathawn. (Saptawng)
To,
Mr. Laldenga,
Respected Sir,
Having persued the Interim Peace
Agreement jointly signed by you and Mr. S.L.Khurana on our behalf and on behalf
of the Government of India respectively on July 1, 1976; and also understanding
the keen desire of the people of Mizoram, and our loyal underground friends to
have lasting and honourable peace as early as possible, to avoid unnecessary
sufferings and bloodshed. I personally feel it absolutely necessary to meet you
in person to help implement the Interim Peace Agreement as agreed upon. The
foreboding situations promoted me to desire a meeting with you. Therefore, if
you allow me to meet you, kindly inform me as early as possible.
Faithfully yours,
Sd/-
Ngurkunga,
Nov. 3, 1976, Aizawl.
#####
Thubelh
(Postscript
about the Author)
Kan pa (Ngurkunga)
hi Aizawl-a a awmlaiin Oct 9, 1976 zan 8:30 pm velah Bazar leh Chanmari inkar
kawnghnuaiah, Bazar atangin Chanmari pana a kal laiin, tute tih hriatloh hi
kawng chhaklam thim chin leh chinlo atangin kawngah an rawn zuang thla thut mai
a, khawih an tum ta a. Ani chu Chanmari lam panin a tlan ta a. A vanneih a
siamin CRPF duty a tawk hlauh a, a umtute hian CRPF duty-te chu paltlang ngam
lovin an pensan ta a, a him ta ani.
December 1976 khan Shillong-a kan awmna
Nongrim Hills-ah min rawn finthla a. Hetia kan awmho hnu hian, a dinhmun leh
awmdan chu fel tawkin a hre lova, engemaw thulha man mai theih ala ni bawk si
a. Tin, chu bakah MNF Party atangin an rawn ban tawh si nen, India hnuaia
inpekfel law law mai chu thain kan hria a, SIB hotute, Shillong a mi kan bia a,
tichuan SIB Custody ah a awm ta nghe nghe a ni. Kan zingah pawh riak lovin, SIB Guest House
a pindan pakhat an ruatsak ah chuan a riak thin ani.
June 13, 1977 zan chuan ruah a sur cherh cherh reng a, kan pa chuan “ka chau
deuh va, hetah ka riak mai ang e..” ati a, keini’n kan lo ngai ve bawk si nen, khawiah mah leng
chhuak lovin a riak ta a. A tuk zingah a riahna thin a ava kal nak chuan, mutna
pindan tukverh darthlalang zawng zawng chu alo keh sawm nuai mai a. Kan hnenah
riak lo se chuan a nunna a hloh ngei dawn alo ni. Kan pa hian a nupui fanau-te hnenah hlau ang a lan hi a duhlo reng reng a, atan a hlauhawm lo thleng mai theite a awm anih
pawhin a sawichhuak ngai reng reng lova, “Tuman engtin mah
min ti lovang, tihian hlim takin kan
awmho dial dial dawn alawm..” tiin a fate ho hi a thlamuan thin ani. Kan In hi
a chhawng ani a, In chhûng lamah inkalpawhna leihlawn a awm lova, “Kan In hi
chu chhunglamah inkalpawhna chu awm se a tha mawle, la siam tur ani,” ati thin
a. Tun hnua ka dawnkir leh chang hian engemaw thulhah pawh In chhûng atang hian
hmun hnih hmun thumah chhuahna awm sela, indanchêp thilah pawh tlanchhuahna
awmlo ringawt chu a fello êm mai ati rilru ni ngêiin ka ring ta ani.
1977 December thla laihawl velah
Aizawl-ah ka zin a, hetia ka thangbo hlan hian Pu Lalkamlova nen Umrongso khua
(he khua hi North Cachar a awm ani a, Shillong
atanga kalin Jowai ah a peng a, Jowai atang hian 100 Km vela hla ani)-ah an
lova zin dun a. An rawn hawn leh chuan, chulai ram thatzia leh nawmzia leh
chhungkua a khawsak nan a it zia ngawt chu a sawi thin a. Pâ berin chutianga a
sawi a sawi takah chuan chhungkua a zin zai kan rel ta a. Naupangho School
chawlhlai alo ni bawk nen, ni 23 Jan, 1978 chuan Umrongso ah chuan rei deuh
cham hnial ovin kan zin ta a.
Kan
thleng chu a hmunhma vel chu alo nuam hle mai a. Naupang-ho, tunhmaa dâi-ah
pawh vakchhuak ngai meuhlo pawh chuan, nuam an tiin an pheikhai a zang hlawm
hle ani. Hlim taka kar 2 lai kan cham hnu chuan kan pa chu Shillong-ah SIB
ho hmu turin a kal a, SIB hotu D.D. Dutta va hmu-in a chungchang thu a sawipui a,
D.D. Dutta hian, “Ni 8 nghah rih ala ngai, chumi hnuah kan tifel dawn nia,” alo
ti a. Shillong ah chuan zan 2 ava riah hnu-in, Umrongso ah min rawn fin leh ta
ani.
Shillong a kan In hnuai luahtu, ka pi a
damloh thu leh, a thih mai pawh hlauhawm anih thu a rawn hawn a. Kei chu haw
tura min duh thu pawh a rawn sawi a. “Upa lam an ni tawh si a, haw mai la a tha
ang,” min tih avangin, dt 14th Feb, niin kan fate pathum leh kan pa
chu kalsanin Shillong ka pan ta a. Shillong hi tlai dar 6:00 ah ka thleng a. Ka
thlen atanga reilote-ah ka pi chu a chatthla ta a. Kan tlaivar pui a, atuk
zingah NEEPCO Office atangin W.T kan thawn a, anni in tlai lam dar 3:30 velah WT
chu an lo hmu a. An hmuh veleh hian an insiam nghal chuk chuk a, kan fa û-te pahnih chu kan inluah hawh chhete
a, kan
bungbel vel lo enkawl turin
a hnutchhiah a. Kan
fapa naupang ber kum 10 mi chu hruaiin Bus an rawn man a, a tlai a tlaiin
Shillong an rawn pan nghal a.
Bus a chunga ve tlangval pahnihte chuan
kan pâ chu an enduh hle mai a, engemaw sawiin an han phun leh sar sar thin a, a
chang leh an han kawk kual ang zauh zauh a. Assam leh Meghalaya inrinna, Kopili
lui lian ve ang reng tak chu an thleng ta a. Hetih lai hian an chuanna Bus hi Assam ram chin Kopili lui thleng
chauh a service a, a kam lehlam atangin Meghalaya Bus a service ve thung a.
Passenger-te chuan lawnglengin lui chu an kan a, a kam lehlamah Bus an man
lehnghal thin a. Jeep erawh chu Motor Boat-in luiah a hruai kai thin ani.
Kopili lui an thlen chuan, Bus atangin
an chhuk sang sang a, lawngleng a lui kan tum chuan lawngkai chu an pan thla a.
Hetih lai hi tlai dar 6:00 vel ani. Lawngleng khalhtu pangngaite chu an awm
tawh lova, Bus a chuang ve te’n a thlunna phelhin lawngleng chu an kar dawn ta
a, ral lehlam kan
tum mi 7 te chu lawngah chuan an chuang a, an inkar phei ta ani. Heta lawng
kartute hi Bus-a chuang ve, kan pa enduh em em te
kha anni ni ngei tur ani.
Vaukam an thlen chuan, chuang ve dangte
chu an chhukthuai a, Motor kawng lam an pan thuai a. Kan pa leh naupangte pawh
chu an theih anga rangin an chhuk ve thuai a. Mahse lawng kartute chuan engemaw
chhuanlam siamin an din khawtlai tir a, chuan man an inpek fel meuh chuan
midang chu an lo kalbo vek tawh a. Ani chuan bedding chu pu-in, “Ti rawh Mama,
i kal thuai thuai ang..” tih leh Motor kawngpui lam pana kalchhoh chu a rual ta
nghal a, kan fapa chuan a hnungah a zui a.
Lawng kartu pahnihte chuan a hnungah an
zui chho va, pakhat zawkin lawng karna thing chu a pu a, an umpha thuai a,
pakhat zawk chuan engmah sawi lovin, kan pâ bedding pu lai chu hnunglam
atangin, a naknem-ah chemte, inches 4 vela seiin a vit ta thawih mai a, a
bedding put lai chu a thlauh nghal thuai a. Lawng karna kengtu zawk khan, a
hliam tuar lai chu vuakzui nghal a tum a. Kan pa chuan, “E e ê, in va han
châklo rûa êm!’” tih leh amah vuak tumtu awmna lam pan chu a rual a. Lawngkarna
tulung chu ava pawhthlak sak a, an mahni chu a vaw thawi thuak thuak hman a. A
beitute chuan an relh bosan ta ani. Sum leh pai it vanga kutthlak chu nise, a pawisa kawl ang angte leh a sana bunlai leh, an thawmhnaw thenkhatte chu
an laksak ngei a rinawm a, mahse engmah an la lova, amah mimal hi an bitum ngawr ngawr niin alang.
Kan fapa hnenah chuan, “mama, hei ka
hliam tlat mai, mahse thlaphang reng reng suh, luikam zawl lam i pan thla leh
ang” ati a. Luikam lam chu an pan thla dun ta a. Kan fapa te chuan a pâ bedding
put kha zo leh zo lovin a ak thla a. Luikam zawlah chuan a bedding put chu
pawtpharh-in, a pâ mutna tur a siamsak a. a mutfel tir hnu chuan a thawmhnaw
thenkhat chu pawtthlerin, a theih ang tawk leh thiam ang tawkin a pâ hliam
hmuamhma chu a tuamsak a. Hemi hun hi Feb 15, 1978 tlai lam dar 6:40 vel ani.
A pâ hliam a tuamzawh hnu chuan a pâ lu
bulah chuan thu-in, mangang puitu ngai ngawih ngawihin a tap ta kauh kauh mai
a. A fapa tap thlem tur leh hnemturin ani thichhawnga letreng lah chuan a duh
angin aw rawl a chhuah tha thei silo. Thei leh theilovin, harsa titak chungin,
“M…a..m..a, ta..p s..u..h..” a han ti hram hram a. Chu
aw chuan a fapa naupangtê thlabarna leh hlauhna chu, chhâwk a hnehin a lungchhe
tulh tulh mai si!! A pâ lu chu a han chul thin a, tap chungin, “Ka pa, ih…,” a
bak a chham belh thei lovin, lungchhe em em in Kopili luikam thinhnuai-ah chuan
darkar li zet an inbawihsawm ta ani.
Zan dar 10:40 vela Jeep rawn kal a
chuangte chuan, luikam thim thama naupang mangang taka tap thawm chu an hre ta a.
Engtizia nge ti a an zuk enfiah chuan thil awmdan chu an hre ta a. Hetih lai
hian kan pa hi a tawng hlei thei tawh lova, Jeep chuan Umrongso-ah an phurkir
leh ta a. He khua-ah hian tlaivara na a tawrh hnu-in, a tuk Feb 16, 1978 zing dar 6:30 ah Chatuan ram min pansan ta
ani.
A ruang hi Jowai ah rawn phur pheiin, Jowai
Hospital-ah Post mortem nghal ani a, Chutah Shillong-ah phur thla-in, thenrual
tha leh Kohhran hruaitute nen thlanmualah kan thlah liam ta ani.
Aw ngaiin ka tap, dar ang lenlai kha,
Runchhung
nau ang nuihna rialtui ang a dai e;
Chhungkimte a lenlai ni zawng kha,
Ka tahna
an changzo ta e.
- - - - - - ktl ktl ktl;- - - - - -